26 - 07 - 2020
خروج از ریل رونق
تیمور محمدی- اقتصاد ایران در سالهای اخیر با نوسانات قیمت نفت، تورم و بیکاری مواجـه بـوده است. از طرف دیگر، به علت تحریمهای بینالمللی، قیمت نفت و بنابراین درآمد صادرات نفت در کشور کاهش یافته است و چون رشد اقتصادی و به طـور کلـی وضـعیت متغیرهـای اقتصادی تحت تاثیر متغیر درونزای درآمد نفتی است، میتوان اینطور نتیجه گرفت که کاهش درآمد نفتی، درآمد ارزی را کاهش داده و در نتیجه دسترسی به عوامل تولیـد را کاهش میدهد. این امر از یک سو، هزینه عوامل تولید را در اقتصاد بالا میبرد که بـر هزینههایی کل تولید اثر میگذارد. از سوی دیگر، هزینه تولید بالاتر، مارکآپ را که بـر اثر عواملی مثل تحریم و ساختار انحصـاری اقتصـاد بـالا بـوده، افـزایش داده و اثـری دوچندان بر تولید خواهد داشت. به عبارت دیگـر، کـاهش درآمـد نفتـی و عـواملی کـه در اقتصاد ایران باعث تورم فشار هزینه میشود از دلایل بروز تورم همراه با رکود به حسـاب میآیند. از طرف دیگر، مارکآپ که عبارت است از تفاوت میان قیمت و هزینـه نهـایی یک واحد کالا، بخش عمدهای از قیمت تمام شده کالاها را در کشور تشکیل میدهـد و بیانگر ساختار انحصاری صنایع است. این متغیر تعیین میکند، چگونه تغییر در هزینهها روی قیمتها و تورم تاثیر میگذارد.
ارزیابی درست مارکآپ کاربردهای مهمی در تشخیص و مدلسازی ساختار حاکم در بازار دارد. به علاوه، مارکآپ و رفتار سـیکلی آن بـرای نظریـه ادوارهـای تجـاری و سیاستگذاری با اهمیت هستند. مارکآپ ضد ادواری، کانالی فـراهم میآورد کـه از طریق آن تغییرات در تقاضای کل بر تولید و سطح اشتغال تاثیر میگذارد. اگر مارکآپ ثابت باشد، تولید و تقاضای کل از طریق کاهش در هزینههایی که به دلیل پیشرفت فناوری است، افزایش مییابند. اگر بنگاهها، اجازه دهند مارکآپ کاهش یابـد، شوکهای سـمت تقاضـا، از طریـق تغییـر در تقاضـای نیـروی کـار برنامهریزی شده، بر فعالیتهای کل تاثیر میگذارند و تاثیر شوکهای سـمت عرضـه را تشدید میکنند.
روتمبرگ و وودفورد (۱۹۹۹) معتقدند در تعادل رابطه، برقرار اسـت کـه در آن Y سطح تولید کل، µ مارکآپ c(Y) هزینه نهایی بنگـاه هستند و هزینـه نهایی، تابعی فزاینده از تولید کل است. بنابراین برای افزایش تولید، باید مارکآپ کاهش یابد. از طرف دیگر، اگر کـاهش در هزینـه نهـایی و کـاهش در مارکآپ اتفـاق افتـد، افزایش در تولید بیشتر خواهد بود. همچنین، رابطه تورم و فعالیتهای واقعـی اقتصـاد مانند عرضه واقعی را میتوان از طریق ارتباط بین تورم و مارکآپ و همچنـین رابطـه مارکآپ با تولید از طریق معادله بالا دریافت. به طور مثال، مارکآپ در نتیجه شـوک نفتی افزایش یافته و در پی آن تورم نیز افزایش مییابـد. در واقـع، افـزایش مارکآپ تولید را کاهش و تورم را افزایش داده است که نشاندهنده به وجود آمدن پدیـده رکـود تورمی است. ایـن عقیـده وجـود دارد کـه در بلندمـدت سیاست پولی تورم را تعیین میکند؛ اما در کوتاهمدت شکاف بین قیمتی که تولیدکننده دریافت میکند و هزینهای که متحمل میشود یا همان مارکآپ مهمترین تعیینکننده تورم است. در واقع، مارکآپ بر اینکه چگونه تغییرات عرضه و تقاضا بر تورم و قیمـت مصرفکننده اثر بگذارند، نقش دارد.
خداداد کاشی و همکاران (۱۳۹۶) در مطالعـهای بـه تخمـین قـدرت انحصـاری در ایران طی سالهای ۱۳۹۲-۱۳۷۴ پرداختنـد. آنهـا از رویکـرد تصـادفی مـرزی بـرای تخمین قدرت انحصاری در ۱۳۶ صنعت کارخانـهای در ایـران بـا کـدهای چهـار رقمـی طبقهبندی صنعتی استاندارد بینالمللی برای همه فعالیتهای اقتصادی استفاده کردنـد و دریافتند حدود ۹۸ درصد صنایع مارکآپ بین ۱۰ تا ۴۰ درصـد و رفتـار غیررقـابتی دارند. همچنین میزان متوسط مارکآپ روند صعودی داشته است.
اعظمی و همکاران (۱۳۹۵) در مطالعهای مارکآپ و بازدهی نسبت به مقیاس ۱۹ صنعت کارخانهای ایران با کد دو رقمی طبقهبندی صنعتی اسـتاندارد بینالمللـی بـرای همه فعالیتهای اقتصادی در طی سالهای ۸۶-۱۳۷۴ بـا دو رهیافـت پسـماند سـولو و ساختاری برآورد کردند و دریافتند براساس پسماند سولو بازدهی ثابت نسبت به مقیـاس در ۹۵ درصد صنایع تایید میشود و در ۸۴ درصد صنایع قیمت به طور معنی داری بیش از هزینه نهایی است در حالی که بر اساس رهیافت ساختاری این اعـداد بـه ترتیـب ۵۳ درصد و ۷۹ درصد هستند.
امیری (۱۳۹۴) در مطالعهای برای اقتصاد ایران با استفاده از دادههای دوره زمـانی ۱۳۸۹-۱۳۴۴ و روش تعادل عمومی پویای تصادفی به این نتیجـه رسـید تکانـه مثبـت مارکآپ قیمت کالاهای صادراتی در کوتاهمدت سرمایهگذاری، هزینه نهـایی داخلـی و تولید کالاهای صادراتی را کاهش میدهد. وی دریافت تکانه مارکآپ بـه عنـوان عامـل افزایش قدرت بازاری و انحصار، اثرات مخربی بر تولید، سرمایهگذاری و مصرف در ایـران دارد.
نتایج تجربی
در این مطالعه از روش تعادل عمومی پویای تصادفی برای بررسی تاثیر تکانه مارکآپ و تکانه کاهش قیمت نفت بر متغیرهای کلان اقتصادی استفاده میشود. برای یافتن راهحل برای مدل، مدل غیرخطی در حول تعادل پایدار غیرتصادفی، لگاریتم- خطی شد. در ابتدا مقادیر کالیبره شده پارامترهای ساختاری مدل ارائه میشـود. مقـادیر کـالیبره شده و مطالعات مربوط در جدول (۱) نشان داده شده است.
جدول ۱٫ مقادیر کالیبر شده پارامترهای مدل
پارامتر توضیحات لازم مقدار کالیبره شده منبع استفاده شده
β عامل تنزیل ۹۷۴۵/۰ منظور و همکاران (۱۳۹۴)
δ نرخ استهلاک سرمایه ثابت ۰۴۲/۰ شاهمرادی و ابراهیمی (۱۳۸۹)
αim واردات در مصرف کل ۱۱/۰ خیابانی و امیری (۱۳۹۳)
ψ سهم سرمایه از تولید ۴۲/۰ توکلیان (۱۳۹۱)
θd ضریب چسبندگی قیمت کالای داخلی ۴۶/۰ محمدی و باقری مهر (۱۳۹۴)
θex ضریب چسبندگی قیمت کالای صادراتی ۵/۰ مالاخوسکایا (۲۰۱۴)
θim ضریب چسبندگی قیمت کالای وارداتی ۵/۰ مالاخوسکایا (۲۰۱۴)
Ʋ مارک آپ قیمت داخلی ۳/۱ متوسلی (۱۳۸۹)
ρYF ضریب AR(1) در معادله سطح تولید خارج ۹۴/۰ انتخابی
ρinff ضریب AR(1) در معادله تورم خارج ۶۰/۰ انتخابی
ρa ضریب AR(1) در معادله تکنولوژی ۷۲/۰ مشیری و همکاران (۱۳۹۰)
ρpo ضریب AR(1) معادله قیمت نفت ۸۵/۰ خیابانی و امیری (۱۳۹۳)
ρyo ضریب AR(1) معادله تولید نفت ۷۲/۰ خیابانی و امیری (۱۳۹۳)
ρT ضریب درآمد در معادله مالیات ۵۹/۰ خیابانی و امیری (۱۳۹۳)
α کشش درآمدهای نفتی ۷۴/۰ خیابانی و امیری (۱۳۹۳)
ν درجه پایداری فشار عادات ۳۰۹۶/۰ منظور و دیگران (۱۳۹۳)
برای محاسبه تعادل پایـدار متغیرهـا و محاسـبه گشـتاورهای واقعـی نمونـه مـورد مطالعه از دوره زمانی ۱۳۹۳-۱۳۳۸ استفاده شد. دادههای تولید، تورم، سرمایهگذاری و دیگر متغیرهای کلان اقتصادی از منابع حسابهای ملی بانـک مرکـزی و سـازمان آمـار جمع آوری شدهاند. دادهها ابتدا با استفاده از فیلتر هدریک پرسکات روند زدایی شـدند و سپس مورد استفاده قرار گرفتند.
ارزیابی برازش مدل
برای اطمینان از خوبی برازش مدلی که در برنامه داینار اجرا شد، باید گشـتاورهای به دست آمده از مدل را با گشتاورهای نمونه مورد مطالعه که بر اساس دادههای موجـود میباشد، با یکدیگر مقایسه کرد. نتایج حاصل از این مقایسه در جـدول ۲ نشـان داده شد که تاییدکننده موفقیت نسبی مدل طراحی شده بـرای شـبیه سـازی اقتصـاد ایـران است.
جدول ۲٫ مقایسه گشتاورهای نمونه مورد مطالعه با گشتاورهای مدل
نام متغیر میانگین دادههای واقعی انحراف معیار دادههای واقعی میانگین به دست آمده در مدل انحراف معیار به دست آمده در مدل
تولید ناخالص داخلی ۰ ۰۵۲۳/۰ ۰ ۰۳۳۲/۰
سرمایهگذاری ۰ ۰۷۷۴/۰ ۰ ۰۴۱۸/۰
موجودی سرمایه ۰ ۰۵۴۸/۰ ۰ ۰۷۶۹/۰
تورم ۰ ۲۱۳۸/۰ ۰ ۱۷۵۲/۰
بررسی تکانه مارکآپ و تکانه کاهش قیمـت نفـت روی متغیرهـای کلان اقتصادی
نمودار (۱) توابع ضربه- واکنش متغیرها را نسبت به شوک مارکآپ نشان میدهد. مطابق انتظار تاثیر تکانه مارکآپ روی تورم داخلی به طـور مثبـت و معنـیدار اسـت، به طوری که میزان تورم به بالاتر از میزان تعادلی افزایش مییابد و طی ۱۵ دوره ایـن تکانه تخلیه میشود و تورم به میزان باثباتش بـازمیگـردد. بـا افـزایش تـورم، قیمـت کالاهای صادراتی و وارداتی نیز افزایش یافته و طی ۲۰ دوره به میزان تعادل باثبـات خود میرسند. همچنین یک تکانه مارکآپ تاثیر منفی روی تولید ناخالص داخلی غیرنفتی دارد و آن را به سطحی پایینتر از میزان تعادلیاش کاهش میدهد. بعد از ۱۰ دوره این متغیر به اندکی فراتر از میزان تعادلیاش افزایش یافته تا کاملا اثر شوک تخلیه شود. میتوان کاهش در تولید ناخالص داخلی را از افزایش تورم و کـاهش در تقاضـا نتیجـه گرفـت. از سوی دیگر واکنش صادرات و واردات به تکانه مارکآپ، منفی است و با افزایش قیمت این کالاها، میزان صادرات و واردات کاهش یافته و بعد از بیست دوره به تعادل بلندمدت خود بازمیگردند.
تاثیر تکانه مارکآپ روی دستمزد نیـروی کـار منفـی اسـت و آن را بـه سـطحی پایینتر از تعادل پایدارش میرساند و طی ۱۵ دوره به سطح باثباتش بازمیگـردد. در واقع افزایش تورم، دستمزدها را به طور نسبی کاهش داده است. به علاوه، تاثیر ایـن تکانه بر عرضه نیروی کار مثبت است و اثر این تکانه طی ۱۰ دوره تعـدیل شـده و ایـن متغیر به تعادل بلندمدت بازمیگردد. در واقع میتوان گفت نیروی کار، عرضه کـارش را افزایش میدهد تا بتواند کاهش در دستمزد را جبران کند. سرمایهگذاری و موجودی سرمایه به تکانه مارکآپ به طـور مثبـت و کوتاهمدت واکنش نشان میدهند به طوری کـه اثـر مثبـت تکانـه سرمایهگذاری طـی سه دوره و موجودی سرمایه طی پنج دوره تخلیه شده و این دو متغیر به سطحی پـایینتر از میـزان تعادلیشان کاهش یافته و بعد از ۲۰ دوره به سطح بلندمدت خود بازمیگردند. تکانـه مارکآپ روی مصرف افراد نیز تاثیر منفی میگذارد به طوری که با افـزایش تـورم و کاهش دستمزد، مصرف کاهش یافته و به حداقل خود میرسد و به مرور افزایش یافته و طی ۲۵ دوره به سطح تعادل بازمیگردد. همچنین مخارج دولت به تکانه مارکآپ به طور مثبت واکنش نشان میدهـد امـا این واکنش کوتاهمدت بوده و طی پنج دوره تخلیه شده و پس از آن واکـنش ایـن متغیـر منفی شده تا به تعادل بلندمدت خود برگردد. دلیل افزایش در مخارج دولت را میتوان تلاش دولت برای خروج از وضعیت رکودی در اقتصاد در نظر گرفت. در نهایت تاثیر تکانه مارکآپ بر تولید ناخالص داخلی به طور منفی است زیرا ابتدا مصرف و صادرات و سپس سرمایهگذاری کاهش مییابند ولـی بعـد از طـی ۱۵ دوره و افزایش نسبی مصرف و سرمایهگذاری و صادرات، میـزان تولیـد ناخـالص داخلـی اندکی افزایش یافته و طی ۲۰ دوره دوباره در سطح تعادلی قرار میگیرد.
بررسی نمودارهای توابع ضربه- واکنش تکانه کاهش قیمت نفت (نمودار ۲) نشـان میدهـد تورم با تکانه کاهش قیمت نفت به پایینتر از سطح تعادلیاش تقلیل مییابـد ولـی بـه مرور به حالت پایدارش بازمیگردد. میتوان اینگونه نتیجه گرفت که با کـاهش درآمـدهای ارزی، ارز کمتری وارد اقتصاد شده و امکان افزایش پایه پولی و بنابراین افـزایش قیمتها از این طریق وجود نخواهد داشت. همچنین یک تکانه کاهش قیمت نفت، تاثیر مثبـت روی تولیـد ناخـالص داخلـی غیرنفتی دارد و آن را به سطحی فراتـر از میـزان تعادلیاش افـزایش میدهـد. کـاهش قیمتها در داخل و به صرفه نبودن تولیـد نفـت منجـر بـه افـزایش تولیـدات غیرنفتـی شد.
تکانه کاهش قیمت نفت با کـاهش تـورم، قیمـت کالاهـای صـادراتی و وارداتـی را به طور نسبی کاهش داده و میزان آنها به سطحی پایینتر از وضـعیت تعـادلی کـاهش مییابند و طی ۲۵ دوره به تعادل باثبات بازمیگردنـد. همچنـین یـک تکانـه منفی قیمت نفت، میزان صادرات را افزایش داده و طی ۲۵ دوره ایـن متغیـر به تعادل پایدارش بازمیگردد. با کاهش درآمدهای نفتی و کاهش ورود ارز به کشور، نرخ ارز افزایش یافته و کالاهای صادراتی برای کشورهای خارجی ارزانتر میشود بنابراین تقاضـا برای صادرات افزایش یافته است. همچنین واکنش واردات به تکانه کاهش قیمت نفـت، مثبت است و به مدت زمان طولانی برای بازگشت آن به سطح تعادل بلندمـدت نیـاز است. در واقع میتوان گفت به دلیل وابستگی اقتصاد به واردات، امکان کاهش آن بـه آسانی میسر نمیشود. تاثیر تکانه کاهش قیمت نفت روی دستمزد مثبت و معنادار است و این افزایش تا میانمدت در اقتصاد باقی میماند. از طرف دیگر بـا افـزایش دسـتمزدها تقاضـا بـرای نیروی کار کاهش یافته و آن را در سطحی پایینتر از میزان تعادلی قرار میدهد. تکانه کاهش قیمت نفت تاثیر منفی روی موجودی سرمایه و سرمایهگذاری دارد. با کاهش ورود ارز و افزایش قیمت آن سرمایهگذاری و بنابراین موجـودی سـرمایه در اقتصـاد کاهش مییابد و طی ۱۵ دوره به تعادل پایدار بازمیگردند.
از طرف دیگر شوک منفی قیمـت نفـت روی مصـرف تاثیر مثبـت و معنـادار دارد به طوری که میزان مصرف را نسبت به تعادل پایدارش افزایش داده و طـی مـدت زمـانی طولانی مصرف به تعادل پایدار بازمیگردد. مخارج دولت نیز با شوک کاهش درآمد نفت به طور مثبت واکنش نشان داده است و بعد از طی دورهای طولانی به تعـادل پایـدار بازمیگردد.
تاثیر تکانه درآمد صادرات نفت روی تولید ناخالص داخلی ابتدا منفی و معنیدار است به طوری که آن را به سطحی کمتر از میزان تعادل پایدارش کـاهش میدهـد زیرا ابتدا میزان سرمایهگذاری کاهش و میزان واردات افزایش یافته است اما به مرور میزان مصرف و صادرات افزایش یافته و کاهش در سرمایهگذاری جبران میشود.
نتیجهگیری
در این پژوهش با استفاده از روش تعادل عمـومی پویـای تصـادفی بـه بررسـی تاثیر همزمان تکانه مارکآپ و تکانه کاهش قیمت نفت روی متغیرهای اقتصادی پرداخته شد. با توجه به نمودارهای توابع ضربه- واکنش این نتیجه حاصل شد که تکانـه مارکآپ سطح قیمتها را افزایش میدهد و سطح تولید ناخالص داخلی را کـاهش میدهـد که نشاندهنده به وجود آمدن وضعیت تورم رکودی در اقتصاد اسـت. بـا افـزایش تـورم، سطح مصرف افراد کاهش یافته و به دوره زمانی میانمدت بـرای بازگشـت مصـرف بـه سطح قبل احتیاج است. از طرف دیگر با کاهش مصرف و کاهش سرمایهگذاری و کاهش دستمزد تاثیر منفی بیشتری روی سطح زندگی و رفاه افراد خواهد گذاشت. نتیجه کلـی که میتوان دریافت این است که تکانه مارکآپ تاثیر مثبتی در اقتصاد نخواهد داشت و باید میزان مارکآپ در اقتصاد کاهش یابد.
همچنین تکانه کاهش قیمت نفت، میزان سرمایهگذاری و به دنبال آن تقاضا بـرای نیروی کار را کاهش میدهد. این تکانه مصـرف و واردات را نیـز افـزایش میدهـد. بنابراین میتوان نتیجه گرفت به علت وابستگی اقتصاد به نفت و شوک وارده بـه صـورت کـاهش قیمت نفت در سالهای اخیر، تاثیر منفی بر متغیرهای اقتصادی داشـته اسـت. در واقـع کاهش درآمد صادرات نفتی نه مصرف بلکه سرمایهگذاری و موجـودی سـرمایه و تولیـد ناخالص داخلی را کاهش داده است. بنابراین نتایج در این تحقیق با نتـایج روتمبـرگ و وودفورد (۱۹۹۶) سازگاری دارد که معتقدند اثرات مخرب کلان اقتصـادی تکانـه نفـت، زمانی که تکانه مارکآپ نیز با آن همراه باشد، تشدید میشود.
لطفاً براي ارسال دیدگاه، ابتدا وارد حساب كاربري خود بشويد