گاز ایران در پیچ تاریخی
جهان صنعت– شمارش معکوس برای پایان قرارداد ۲۵ساله گازی ایران و ترکیه آغاز شده است؛ قراردادی که فراز و نشیبهای بسیاری را پشت سر گذاشته است. از شکایت ترکیه از ایران و محکومیت تهران به پرداخت جریمه تا حالا که درسال پایانی قرارداد همزمان با سنگینترشدن تحریمها، فعالشدن اسنپبک و مهمتر از همه بازی تازه ترکیه در بازار انرژی برای تبدیلشدن به هاب منطقهای گاز آینده این شراکت گازی را درهالهای از ابهام قرار داده است. طرحهای انتقال گاز ترکمنستان به ترکیه و از آنجا به اروپا نیز مزیدبرعلت شده تا ایران بیش از هرزمان دیگری بخواهد این شریک قدیمی را با چنگ و دندان حفظ کند.
قرارداد صادرات گاز ایران به ترکیه که از سال۱۳۸۰(۲۰۰۱میلادی) اجرایی شد یکی از معدود قراردادهای بلندمدت گازی ایران با همسایگانش محسوب میشود. براساس این قرارداد ایران سالانه حدود ۶/۹تا۱۰میلیاردمترمکعب گاز طبیعی به ترکیه صادر میکند؛ رقمی که در دودهه گذشته برای تهران هم منبعی پایدار از ارزآوری بوده و هم ابزاری برای تثبیت جایگاه منطقهای در معادلات انرژی. بااینحال این همکاری هیچگاه بدون تنش نبوده است. اختلافهای مکرر بر سر قیمت گاز، قطع و وصلشدن صادرات در زمستانهای سرد و درنهایت شکایت رسمی ترکیه از ایران در داوری بینالمللی ازجمله نقاط تاریک این رابطه گازی بهشمار میرود.
یکی از مهمترین نقاط اصطکاک تهران و آنکارا درطول سالهای اجرای قرارداد زمستان بوده است. در بسیاری از زمستانها بهویژه در دورههایی که مصرف داخلی گاز در ایران به اوج رسیده صادرات گاز به ترکیه با افت یا وقفه مواجه شده است. ترکیه بارها اعلام کرده که این اختلالها امنیت انرژی این کشور را بهخطر انداخته و باعث تحمیل هزینههای سنگین به بخش صنعت و حتی شبکه برق شده است. آخرین نمونه جدی این بحران به زمستان۲۰۲۲ بازمیگردد؛ زمانی که کمبود گاز وارداتی ترکیه را درآستانه قطعی برق قرار داد.
درحالیکه رجب طیب اردوغان برای شرکت در جشنهای سیامین سالگرد بیطرفی ترکمنستان به عشقآباد سفر کرده تحریمهای آمریکا و اتحادیه اروپا سایه سنگینی بر تلاش ترکیه برای افزایش واردات گاز از ایران و راهاندازی توافق سوآپ با ترکمنستان انداخته است؛ توافقی که پس از چندماه موفق ناگهان متوقف شده و آینده تامین انرژی زمستانی ترکیه را با ابهام مواجه کرده است.
اویل پرایس در اینرابطه طی گزارشی مینویسد: توافق سوآپ گازی میان ترکیه، ایران و ترکمنستان که از ماه مارس آغاز شده در نگاه نخست یک راهحل هوشمندانه به نظر میرسید. براساس این توافق قراربود سالانه حدود ۳/۱میلیاردمترمکعب گاز ترکمنستان از طریق خط لوله موجود ایران–ترکیه به آنکارا منتقل شود. درمقابل ترکمنستان حجم بیشتری گاز به شمالغرب ایران تحویل میداد و اختلاف حجم بهعنوان هزینه ترانزیت ایران محسوب میشد.
این توافق نهتنها بهعنوان بیمه زمستانی ترکیه تلقی میشد بلکه برای عشقآباد نیز اهمیت داشت چراکه میتوانست جایگاه ترکمنستان را بهعنوان شریک انرژی قابل اعتماد تقویت کند و زمینه را برای احیای پروژه قدیمی خط لوله ترانسکاسپیان فراهم آورد. درماههای نخست همه چیز طبق برنامه پیش رفت. ترکیه در مارس ۱۱۲میلیونمترمکعب گاز ترکمنستانی دریافت کرد و تا پایان ژوئن مجموع دریافتی به ۴۶۵میلیونمترمکعب رسید.
این روند اما ناگهان متوقف شد آنهم در شرایطی که شرکت دولتی بوتاش ترکیه بهطور منظم ظرفیت ماهانه خط لوله ایران–ترکیه را برای واردات این گاز رزرو کرده بود. دلیل توقف بهطور رسمی شفاف اعلام نشد. مدیرعامل ترکمنگاز از «دلایل فنی» سخن گفت درحالیکه وزیر انرژی ترکیه در اکتبر بهطور مبهم به مشکلات پرداخت اشاره کرد. همین ابهام گمانهزنیها درباره نقش تحریمها را تقویت کرد.
بازیگر پنهان اما تعیینکننده
پس از آنکه دولت آمریکا تحریمها علیه ایران را تشدید کرد و معاملات معاوضهای و سوآپ گاز را نیز مشمول این محدودیتها دانست نگرانیها درباره آینده این قرارداد هم بین دو کشور افزایش یافت. همزمان اتحادیه اروپا نیز در سپتامبر تحریمهای مشابهی اعمال کرد. اگرچه قرارداد مستقیم واردات گاز ترکیه از ایران از معافیت تحریمی برخوردار بوده اما وضعیت توافق سوآپ ترکمنستانی کاملا متفاوت است. بهنظر میرسد شانس دریافت معافیت تحریمی برای ارسال گاز ترکمنستان به ایران بسیار پایین باشد.
برخی تحلیلگران معتقدند که واشنگتن با سختگیری در این زمینه بهدنبال اعمال فشار بر عشقآباد برای مشارکت فعالتر در پروژههای جایگزین بهویژه خط لوله ترانسکاسپیان است؛ پروژهای که میتواند گاز ترکمنستان را بدون عبور از خاک ایران به بازار اروپا برساند. از این منظر توقف سوآپ گازی نه یکاتفاق فنی یا مالی بلکه بخشی از یک بازی بزرگتر ژئوپلیتیکی در بازار انرژی است.
ترکیه طی سالهای اخیر آشکارا اعلام کرده که قصد دارد به هاب منطقهای گاز تبدیل شود. این کشور باتکیه بر موقعیت جغرافیایی خود تلاش کرده همزمان از روسیه، ایران، آذربایجان و درآینده ترکمنستان گاز دریافت کرده و بخشی از آن را به اروپا منتقل کند. پروژه ترانسکاسپیان که از دهه۱۹۹۰ روی میز بوده یکی از قطعات کلیدی این پازل است.
بایراکتار در نشست ۱۰دسامبر سازمان کشورهای ترک اعلام کرد که آنکارا به مرحله «گامهای عملی» برای تحقق رویای ۳۰ساله انتقال گاز طبیعی از ترکمنستان به ترکیه رسیده است؛ مسیری که اگر عملیاتی شود نهتنها موقعیت ترکیه را در بازار انرژی اروپا تقویت کرده بلکه نقش ایران را نیز بهعنوان مسیر ترانزیتی یا تامینکننده گاز به حاشیه میبرد.
ایران در دوراهی تصمیم
درچنینشرایطی پایان قرارداد ۲۵ساله ایران و ترکیه صرفا یک موعد حقوقی نبوده بلکه نقطه تلاقی چند بحران همزمان است: تحریمهای فزاینده، فرسودگی زیرساختهای گازی، رقابت ژئوپلیتیکی در منطقه و تغییر استراتژی ترکیه در بازار انرژی. برای ایران ازدستدادن بازار ترکیه بهمعنای ازدستدادن یکی از معدود مقاصد پایدار صادرات گاز است آنهم درشرایطیکه گزینههای جایگزین بهشدت محدود شدند.
کارشناسان انرژی معتقدند اگر تهران نتواند در ماهها و سالهای پیشرو با دیپلماسی فعال انرژی، تضمین پایداری صادرات، حل مشکلات زیرساختی و ارائه مشوقهای قیمتی ترکیه را به تمدید همکاری ترغیب کند ممکن است این شریک قدیمی بهتدریج جای خود را به مسیرها و تامینکنندگان جدید بدهد. مسیری که آغاز آن شاید با کاهش تدریجی وابستگی ترکیه به گاز ایران همراه باشد اما پایانش میتواند منجر به حذف ایران از یکی از مهمترین معادلات انرژی منطقه شود.
درنهایت شمارش معکوس برای پایان قرارداد گازی ایران و ترکیه بیش از آنکه فقط یک ضربالاجل زمانی باشد هشداری است برای سیاستگذاران انرژی در تهران؛ هشداری که میگوید در بازی جدید انرژی منطقه حفظ شریک قدیمی بدون بازتعریف نقش و راهبرد دیگر کار سادهای نخواهد بود.
