مواد معدنی؛ ستونفقرات قدرتها
جهانصنعت– اقتصاد جهانی آینده بر چهارمحور اصلی هوشمصنوعی، باتری، شبکه برق هوشمند و صنایع دفاعی پیشرفته استوار است اما در پسِ هر یک از این محورها مجموعهای از مواد معدنی حیاتی قرار دارد که لیتیوم، کبالت، نیکل، گرافیت و منگنز برای تولید باتریها، گالیم و ژرمانیوم برای نیمههادیها، مس برای زیرساخت برق و صنایع انرژی پاک و فسفات برای امنیت غذایی محسوب میشوند.
در این بین هرچند رقابت ایالاتمتحده و چین درظاهر حول محور فناوریهای برتر همچون هوشمصنوعی، نیمهرساناها، خودروهای برقی و انرژی پاک شکل گرفته اما در لایهای عمیقتر آنچه سرنوشت این رقابت را رقم میزند نه خود فناوری بلکه مواد معدنی حیاتی است. موادی که بدون آنها نه انقلاب دیجیتال ممکن میشود، نه گذار انرژی امکانپذیر است و نه صنایع دفاعی مدرن قابل تصور! جهان اکنون وارد مرحلهای شده که میتوان آن را «جنگ معدنی قرنبیستویکم» نامید؛ جنگی که نه با ابزارهای نظامی بلکه با تعرفه، ممنوعیت صادرات، یارانههای سنگین، خرید معادن، قراردادهای بلندمدت و بازآرایی زنجیره تامین دنبال میشود.
بحران اما از زمانی شدت گرفته که چین طی دو دهه گذشته نه تنها در استخراج بلکه بهطور خاص در فرآوری شیمیایی و تولید مواد باتریگریت در موقعیتی مسلط قرار گرفته است. بهطوری که سهم این کشور در فرآوری برخی مواد به ۶۰ تا حتی بیش از ۹۰درصد میرسد و همین موضوع باعث شده گلوگاه بسیاری از زنجیرههای تامین جهانی عملا در خاک چین قرار بگیرد.
۱۰ماده معدنی کلیدی
برای درک عمق این رقابت لازم است تصویر دقیقتری از وضعیت منابع، تولید و زنجیره پاییندستی مواد معدنی حیاتی در جهان ارائه شود.
۱- لیتیوم؛ سوخت شیمیایی عصر باتری
براساس دادههای رسمی منابع جهانی لیتیوم حدود ۱۰۵میلیونتن برآورد شده و عمدتا در بولیوی، آرژانتین، شیلی، استرالیا، چین و آمریکا قرار دارد. اگرچه استرالیا و کشورهای آمریکای جنوبی سهم اصلی تولید معدنی را دارند اما بیش از دو سوم ظرفیت جهانی فرآوری لیتیوم از جمله تولید کربنات و هیدروکسید باتریگریت در اختیار چین است. بنابراین حتی اگر منبع استخراج خارج از چین باشد گلوگاه تبدیل آن به محصول نهایی در چین باقی میماند.
۲- کبالت؛ فلز پرحاشیه باتریها
ذخایر کبالت در جهان حدود ۴/۱۱میلیونتن است و جمهوری دموکراتیک کنگو با تولید بیش از ۷۰درصد کبالت استخراجشده جهان کانون اصلی این فلز بهشمار میرود. با این حال چین با دراختیارداشتن حدود ۷۸درصد ظرفیت پالایش عملا کنترل زنجیره ارزش کبالت را در دست دارد؛ بهطوری که بخش عمده کبالت باتریگرید جهان از کارخانههای چینی خارج میشود.
۳- نیکل؛ حلقه اتصال فولاد و باتری
منابع جهانی نیکل بیش از ۳۵۰میلیونتن برآورد شده و اندونزی، استرالیا، برزیل، روسیه و فیلیپین در صدر تولیدکنندگان قرار دارند. اندونزی با ممنوعیت صادرات سنگ خام و جذب سرمایهگذاری به قطب نوظهور فرآوری نیکل تبدیل شده و چین با ورود گسترده به پروژههای HPAL نفوذ عمیقی در زنجیره نیکل کلاس مورد استفاده در باتریهای پیشرفته بهدست آورده است.
۴- گرافیت؛ ماده اصلی آند باتری
چین، برزیل و موزامبیک مجموعا بخش عمده ذخایر گرافیت طبیعی جهان را در اختیار دارند اما نقطه حساس در این بخش آن است که بیش از ۹۰درصد گرافیت موردنیاز برای تولید ماده فعال آند در چین فرآوری میشود. درنتیجه تقریبا هر باتری خودروهای برقی امروز ردپای گرافیت چینی را در آند خود دارد.
۵- منگنز؛ بازیگر پنهان فولاد و باتری
منگنز باوجود آنکه بیشتر در فولاد بهکار رفته در نسلهای جدید باتری نیز اهمیت فزایندهای پیدا کرده است. آفریقای جنوبی و گابن بخش عمده تولید معدنی را بر عهده دارند اما چین در زنجیره فرآوری و تولید ترکیبات شیمیایی منگنز برای باتری قدرت اصلی محسوب میشود.
۶- گالیم؛ فلز کوچک اما راهبردی در نیمههادیها
گالیم عمدتا محصول جانبی زنجیره تولید آلومینیوم و روی است و چین حدود ۹۰ تا ۹۸درصد تولید جهانی آن را در اختیار دارد. این فلز در چیپهای GaAs و GaN برای رادار، 5G، تسلیحات هوشمند و پاورالکترونیک کاربرد دارد و هرگونه محدودیت صادراتی از سوی چین فشار قابلتوجهی بر صنایع پیشرفته جهان وارد میکند.
۷- ژرمانیوم؛ چشم مادونقرمز و فیبر نوری
ژرمانیوم که در اپتیک نظامی، فیبر نوری و برخی نیمههادیها نقش کلیدی دارد نیز عمدتا در چین تولید و پالایش میشود. این وابستگی سطح جدیدی از چالش در زنجیره تامین مواد پیشرفته ایجاد کرده است.
۸- مس؛ سیمکشی هوش مصنوعی و انرژی پاک
شیلی، پرو و استرالیا بزرگترین دارندگان ذخایر مس جهان هستند. چین در کنار مصرف گسترده مس در صنعت از ظرفیت عظیم ذوب و تولید کاتد نیز برخوردار است. با افزایش تقاضا برای دیتاسنترها، خودروهای برقی و شبکههای برق مس از یک ماده صنعتی به یک عنصر ژئوپلیتیک تبدیل شده است.
۹- آلومینیوم و بوکسیت؛ اسکلت سبک اقتصاد مدرن
منابع بوکسیت جهان عمدتا در آفریقا، اقیانوسیه، آمریکای جنوبی و آسیا قرار داشته اما این چین است که با اتکا به انرژی ارزان بزرگترین تولیدکننده آلومینیوم در جهان بوده و همین موضوع آلومینیوم را نیز به بخشی از رقابت ژئوپلیتیکی تبدیل کرده است.
۱۰- فسفات؛ پیوند امنیت غذایی و انرژی پاک
مراکش و صحرای غربی بزرگترین ذخایر فسفات را در اختیار دارند و پس از آن کشورهایی مانند چین، مصر و الجزایر قرار میگیرند. فسفات نقشی همزمان در کود شیمیایی و باتریهای LFP دارد و همین ویژگی آن را به نقطه تلاقی امنیت غذایی و گذار انرژی تبدیل کرده است.
پاسخ آمریکا
با درنظرگرفتن این نقشه پیچیده راهبرد آمریکا شکل مشخصی پیدا میکند. واشنگتن بهخوبی میداند که اگر کانادا، استرالیا، آمریکای لاتین و بخشهایی از آفریقا را بهعنوان شرکای خود حفظ کند میتواند در بسیاری از مواد حیاتی از سلطه چین فاصله بگیرد اما میداند که جایگزینی ظرفیت عظیم فرآوری چین کاری بسیار پرهزینه و زمانبر است. بههمین دلیل بهجای تلاش برای خودکفایی مطلق بهسوی سیاست دوستی زنجیره تامین حرکت کرده است. این سیاست شامل همکاری نزدیک با کانادا در قالب برنامه مشترک مواد معدنی حیاتی، مشارکتهای بزرگ مالی و صنعتی با استرالیا برای توسعه معادن و واحدهای فرآوری، قراردادهای بلندمدت خرید با کشورهای آمریکای جنوبی و آفریقا و همچنین استفاده از ابزارهایی برای تامین مالی پروژههای معدنی در کشورهای متحد است. هدف این سیاست آن است که زنجیره تامین حساس مواد حیاتی درمیان کشورهایی توزیع شود که از نظر سیاسی با آمریکا همسو هستند.
این جابهجایی زنجیره اما تنها با سیاستهای مثبت(سرمایهگذاری و اتحاد) انجام نمیشود بلکه بخش دیگر ماجرا فشار منفی بر زنجیرههای وابسته به چین است که شامل:
۱- تعرفه بر محصولات چینی بهویژه در باتریها، مواد شیمیایی باتری، مگنتهای دائمی و برخی مواد معدنی فرآوریشده است.
۲- یارانه برای تولید داخلی و منطقهای باتری، پالایش مواد و انرژی پاک است.
۳- محدودیت سرمایهگذاری و انتقال فناوری در بخشهای حساس به چین.
