فولاد زیر تیغ سیاستگذاری‌های نادرست

بهروز حاتمی‌امین– آنقدر سیاستگذاری‌های نادرست به فولاد کشور ضربه وارد کرده که حالا گفته می‌شود اتکا به انرژی و مواد اولیه دیگر برای ایران مزیتی به حساب نمی‌آید‌. امروز دیگر انرژی ارزان نیست‌،  مواد اولیه راحت به دست نمی‌آیند  و حتی نیروی انسانی هم دیگر مزیت مطلق محسوب نمی‌شود. در واقع گفته می‌شود که سیاستگذاران و نحوه سیاستگذاری مقصر اصلی این ماجراست چراکه باعث شده ایران نتواند در بین ۱۰‌‌کشور نخست صادرکننده فولاد خود را تثبیت کند. حالا تاکید می‌شود که صنعت فولاد کشور برای حفظ جایگاه خود در عرصه بین‌المللی نیازمند بازنگری اساسی در سیاستگذاری‌هاست.

ناترازی انرژی، افزایش هزینه‌ها و ضعف‌های مدیریتی و‌… همه مواردی هستند که کمک کرده توسعه صنعت فولاد قربانی شود در حالی که این صنعت از ظرفیت‌های عظیمی برخوردار بوده اما عدم توجه به اصول اقتصادی و حمایت‌های نادرست موجب کاهش تولید شده است. این درحالی است که صنعت فولاد ایران طی برنامه‌های جامع توانسته رشد قابل توجهی را تجربه کند. با اینکه در گذشته پیش‌بینی‌ها نشان می‌داد که آینده این صنعت روشن خواهد بود اما در عمل وضعیت به گونه دیگری رقم خورد! امروز شرایط به‌گونه‌ای شده که دیگر از چشم‌اندازهای مثبت هیچ خبری نیست! به گفته فعالان این عرصه، حاشیه سود شرکت‌های فولادی به شدت کاهش یافته و بسیاری از شرکت‌‌ها که زمانی برای سهامداران خود سود مناسبی فراهم می‌کردند، حالا با مشکلات مالی روبه‌رو هستند. با اینکه ظرفیت تولید فولاد حدود ۴۵تا ۴۶‌میلیون تن بوده اما واقعیت این است که ما تنها قادر به تولید حدود ۳۰‌میلیون تن فولاد در سال هستیم. این یعنی ظرفیت‌های ما مازاد است و تولید ما از سطح بهینه فاصله زیادی دارد. براساس آمارها وضعیت تولید در ایران به ‌ویژه در دو سال گذشته از حالت مطلوب خارج شده به‌گونه‌ای که در سال گذشته تولید فولاد ایران به ۳۰‌میلیون تن رسیده در حالی که این رقم در شش ماهه نخست سال‌جاری به ۱۴‌میلیون تن کاهش پیدا کرده است؛ مساله‌ای که نشان‌‌دهنده مشکلات جدی در فرآیند تولید و بهره‌برداری کارخانه‌هاست.

فولاد ایران در تنگنای نوسانات ارزی

در این خصوص سعید اسلامی‌بیدگلی، تحلیلگر ارشد بازارهای مالی گفت: صنعت فولاد ایران اکنون در شرایط بحرانی قرار دارد. نوسانات شدید ارزی و اختلافات فاحش بین دلار رسمی و آزاد، مشکلات جدی برای تامین مالی این صنعت به ‌وجود آورده است. در کنار این کاهش صادرات و مشکلات داخلی همچون هزینه‌های بالا و تامین انرژی، فولاد را در تنگنای اقتصادی قرار داده است. تحلیلگر ارشد بازارهای مالی در تحلیل جدید خود به بررسی چالش‌های موجود در بازارهای مالی ایران، وضعیت تورم، تامین مالی و روندهای سرمایه‌گذاری و  وضعیت جهانی و تاثیر آن بر بازار سرمایه کشور پرداخت. اسلامی بیدگلی ابتدا به وضعیت تورم در ایران و جهان اشاره کرد و گفت: در حال حاضر اقتصاد جهانی با چالش‌های جدی در زمینه تورم مواجه است و ایران نیز از این قاعده مستثنا نیست. وی در ادامه افزود: با ثبت تورم در ایران که از ۲۰به۴۰‌درصد رسیده است، پیش‌بینی‌ها حکایت از احتمال افزایش بیشتر این نرخ در آینده دارند. دولت نیز برای جبران این وضعیت اقدام به انتشار اوراق قرضه یا استفاده از روش‌های دیگر برای تامین مالی کرده است. اسلامی‌بیدگلی به مشکلات شدید تامین مالی در کشور اشاره کرد و ادامه داد: در حال حاضر شرکت‌های فولادی به‌ویژه با مشکل تامین مالی روبه‌رو هستند. نرخ بالای تامین مالی مشکلات جدی برای این شرکت‌ها ایجاد کرده و عمده تامین‌کنندگان مالی در حال حاضر به بازرگانی‌ها و کسانی که دسترسی به ارز رانتی دارند، اختصاص یافته است. وی تاکید کرد: این نابرابری در دسترسی به منابع مالی به مشکلات جدی در تامین مالی بنگاه‌های تولیدی منجر شده و تنها افرادی که به منابع ارز رانتی دسترسی دارند یا به اصطلاح یونیت تامین مالی می‌کنند، می‌توانند از این بحران عبور کنند. تحلیلگر ارشد بازارهای مالی به اختلافات ارزی موجود در کشور نیز اشاره کرد و توضیح داد: در شرایطی که فاصله زیادی بین دلار رسمی و دلار آزاد وجود دارد، مشکلات بسیاری در بازار سرمایه ایجاد می‌شود به‌ویژه نرخ‌های معاملاتی ارز در بازارهای غیررسمی تفاوت‌های قابل‌توجهی با دلار آزاد دارند و این مساله به نفع سوداگران و نه تولیدکنندگان است. اسلامی‌بیدگلی در ادامه افزود: رشد قیمت جهانی طلا و افزایش نرخ آن به بالای ۴۰‌دلار در مقاطعی از سال موجب تغییرات جدی در بازارهای مالی شده است. این تحولات بر قیمت‌ها و عملکرد بازار سرمایه ایران نیز تاثیر گذاشته است.

تاثیر صندوق‌های طلا و تغییرات در بازار

تحلیلگر ارشد بازارهای مالی عنوان کرد: یکی از تحولات جدید در بازار سرمایه ایران حرکت سرمایه‌ها به سمت صندوق‌های طلاست. در شرایطی که نرخ‌های تامین مالی بالا و تفاوت‌های ارزی در بازار وجود دارد بسیاری از سرمایه‌گذاران به جای سرمایه‌گذاری در بازارهای سهامی به سمت صندوق‌های طلا می‌روند. این حرکت می‌تواند به‌عنوان یک فرصت برای جذب دوباره سرمایه‌ها به بازار سرمایه ایران تلقی شود. وی همچنین به افزایش ارزش صندوق‌های ثابت اشاره کرد و گفت: ارزش صندوق‌های ثابت در سال‌۱۴۰۴ به‌شدت رشد کرده است و در مقابل صندوق‌های سهامی نسبت به گذشته عملکرد ضعیف‌تری داشته‌اند.

چالش‌های جهانی و اثرات آن بر بازارهای ایران

اسلامی‌بیدگلی در ادامه به تاثیرات این نوسانات جهانی بر بازارهای مختلف اشاره کرد و ادامه داد: در حال حاضر بازارهای جهانی با چالش‌هایی جدی در حوزه نفت، فلزات پایه و محصولات غذایی روبه‌رو هستند. در حوزه نفت رشد قابل‌توجهی پیش‌بینی نمی‌شود و قیمت فلزات پایه نیز در سال‌های اخیر کاهش یافته است. پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد قیمت فلزات پایه ممکن است تا ۱۰‌درصد کاهش یابد و بازار محصولات غذایی نیز با روند نزولی مواجه است. وی به وضعیت بازار طلا نیز اشاره کرد و گفت: در حالی که پیش‌بینی‌ها برای طلا ابتدا نزولی به نظر می‌رسید اما پس از تغییرات در بازار جهانی، قیمت طلا تا حدود ۲۶‌هزار دلار پیش‌بینی شد. با این حال واکنش‌ها به این پیش‌بینی‌ها در بازارهای جهانی نشان‌دهنده عدم قطعیت و نوسانات مداوم در این بازار است. تحلیلگر ارشد بازارهای مالی سپس به بررسی وضعیت اقتصاد ایران پرداخت و عنوان کرد: در ایران وضعیت بازارهای مالی و تولید به شدت تحت‌تاثیر نوسانات جهانی قرار گرفته است. در شش ماهه نخست سال۱۴۰۴، صادرات ایران به میزان چشمگیری کاهش یافته است. به‌ طور مثال صادرات فولاد ایران از حدود ۲‌میلیارد و ۳۰‌میلیون دلار در سال‌۱۳۹۸ به کمتر از ۶۰۰‌میلیون دلار در نیمه اول سال‌جاری رسید. اسلامی‌بیدگلی افزود: این کاهش چشمگیر صادرات و کاهش کیفیت محصولات داخلی نشان‌دهنده مشکلات اساسی در بخش‌های مختلف اقتصادی است. هم سودآوری و هم کیفیت محصولات به شدت کاهش یافته‌اند و این مساله برای صنعت فولاد و سایر بخش‌های وابسته به آن یک چالش جدی محسوب می‌شود. اسلامی‌بیدگلی گفت: شرکت‌های فولادی به دلیل کاهش صادرات و همچنین مشکلات داخلی مانند تامین مالی و نوسانات ارزی در وضعیت بحرانی به سر می‌برند، همچنین افزایش هزینه‌های تولید به‌ویژه در زمینه تامین انرژی مشکلات زیادی را برای این شرکت‌ها به‌وجود آورده است. وی تاکید کرد: در شرایط کنونی شرکت‌های فولادی با مشکلات فراوانی در تامین منابع مالی مواجه هستند و این موضوع باعث کاهش تولید و ناترازی در صنعت فولاد شده است. علاوه بر این برخی شرکت‌ها به دلیل عدم توانایی در تامین انرژی و ناترازی در مناب قادر به بهره‌برداری کامل از ظرفیت‌های خود نیستند. اسلامی‌بیدگلی خاطرنشان کرد: چالش‌های اقتصادی ایران به‌ویژه در زمینه تامین مالی، صادرات و کاهش کیفیت محصولات نشان‌دهنده نیاز به تغییرات اساسی در سیاست‌های اقتصادی کشور است. نوسانات جهانی و بحران‌های داخلی همچنین  نیازمند اقدامات فوری و کارشناسی در سطح دولتی و بخش خصوصی است تا بتوان وضعیت اقتصادی کشور را به مسیر رشد و توسعه بازگرداند. وی تصریح کرد: اقتصاد ایران باید به‌طور جدی به سمت بهبود بهره‌وری، کاهش هزینه‌های تولید و اصلاح سیاست‌های ارزی و تجاری حرکت کند. تنها در این صورت است که می‌توان از بحران‌های کنونی عبور کرده و به آینده‌ای پایدار دست یافت.

فولاد ایران نیازمند بازنگری

بهادر احرامیان، عضو هیات‌مدیره انجمن تولیدکنندگان فولاد ایران نیز با اشاره به تغییر شرایط رقابتی در بازار جهانی گفت: اتکا به انرژی و مواد اولیه دیگر مزیت محسوب نمی‌شود و صنعت فولاد کشور برای حفظ جایگاه خود در عرصه بین‌المللی نیازمند بازنگری اساسی در سیاستگذاری و ساختار مدیریتی است. عضو هیات‌مدیره انجمن تولیدکنندگان فولاد ایران با اشاره به چالش‌های سیاستگذاری و وضعیت مزیت‌های نسبی کشور در تولید و صادرات فولاد تاکید کرد که درک نادرست از مزیت‌های انرژی و منابع اولیه باعث شکل‌گیری سیاست‌های اشتباه در این صنعت شده است. وی با اشاره به ماهیت مزیت‌های نسبی در اقتصاد فولاد افزود: همه می‌دانیم مسائل و مشکلاتی در دنیا وجود دارد اما موضوع این است که جایگاه ایران در این میان کجاست. شاید بهتر باشد صریح‌تر بگویم در سیاستگذاری ما نوعی اطمینان کاذب نسبت به مزیت‌های انرژی ایجاد شده چون تصور می‌کردیم دسترسی به نفت و گاز به ما این امکان را می‌دهد که در هر شرایطی بتوانیم در بازار جهانی رقابت کنیم اما واقعیت‌ها چیز دیگری است. احرامیان در ادامه گفت: برای درک بهتر وضعیت باید از پایه شروع کنیم، ببینیم وضعیت گذشته چه بوده و اکنون در چه شرایطی قرار داریم. حدود ۲۰۰‌سال پیش یک اقتصاددان انگلیسی نظریه‌ای را مطرح کرد که به «مزیت نسبی» معروف شد. براساس این نظریه هر بنگاه یا کشوری که در تولید یک کالا نسبت به سایر رقبا هزینه فرصت کمتری داشته باشد، می‌تواند در بازار جهانی برتری پیدا و موفق‌تر عمل کند.

آسیب‌شناسی جایگاه ایران در صادرات فولاد

عضو هیات‌مدیره انجمن تولیدکنندگان فولاد ایران توضیح داد: با استناد به این تئوری می‌توان گفت کشوری که در تولید یک محصول از مزیت نسبی واقعی برخوردار باشد در رتبه‌بندی جهانی نیز می‌تواند جایگاه بهتری به دست آورد. حالا اگر با نگاهی مهندسی معکوس بررسی کنیم، کشورهایی که در صادرات فولاد موفق‌تر عمل کرده‌اند چه ویژگی‌هایی دارند؟ احرامیان افزود: کشورهای موفق معمولا از چند ویژگی مهم برخوردارند ازجمله منابع غنی سنگ‌آهن و مواد اولیه، دسترسی به انرژی ارزان مانند برق، گاز یا زغال‌سنگ، نیروی انسانی کارآمد و قوانین زیست‌محیطی متعادل اما باید بررسی کرد آیا همه صادرکنندگان اصلی فولاد دقیقا این شرایط را دارند یا عوامل دیگری هم موثر است. وی با اشاره به داده‌های آماری گفت: در رده‌بندی صادرکنندگان جهانی فولاد کشورهای چین، ژاپن، کره‌جنوبی، اتحادیه اروپا، روسیه، ترکیه و ایران حضور دارند. در این میان اتحادیه اروپا به دلیل حجم بالای تجارت داخلی جایگاه ویژه‌ای دارد و کشورهایی مانند آلمان و ایتالیا نیز نقش پررنگی دارند. براساس جدیدترین آمار رتبه روسیه هشتم، ترکیه دهم و ایران یازدهم در میان صادرکنندگان فولاد است. احرامیان ادامه داد: وقتی شاخص‌های این کشورها را بررسی می‌کنیم، می‌بینیم فقط دو مورد از میان ۱۰کشور اصلی صادرکننده فولاد دارای دسترسی مستقیم به مواد اولیه هستند یعنی تقریبا تنها ۲۰درصد از کشورهای اصلی صادرکننده فولاد دنیا چنین مزیتی دارند بنابراین عامل اصلی موفقیت در صادرات فولاد دسترسی به انرژی یا مواد اولیه نیست. وی افزود: در زمینه انرژی تنها چند کشور مانند روسیه و تا حدی ترکیه و برزیل از مزیت انرژی ارزان برخوردارند اما در ایران هزینه انرژی در مقایسه با این کشورها بسیار بالاتر است. در مورد نیروی انسانی نیز کشورهای در حال توسعه طی ۲۰‌سال گذشته توانسته‌اند کارگران ماهر و نسبتا ارزان‌تری نسبت به کشورهای پیشرفته داشته باشند ولی در ایران هزینه‌های تولید به تدریج افزایش یافته است. احرامیان خاطرنشان کرد: یکی از برداشت‌های رایج اما اشتباه این است که کشورهای پیشرفته برای فرار از محدودیت‌های زیست‌محیطی، صنایع آلاینده را به کشورهای در حال توسعه منتقل کرده‌اند ولی بررسی‌ها نشان می‌دهد در میان ۱۰کشور اصلی صادرکننده فولاد، تنها یکی از آنها دارای محدودیت سختگیرانه زیست‌محیطی بوده است بنابراین، این عامل نیز نمی‌تواند مزیت تعیین‌کننده‌ای در سیاستگذاری ما تلقی شود.

نبود مزیت واقعی و ضعف سیاستگذاری

عضو هیات‌مدیره انجمن تولیدکنندگان فولاد ایران تصریح کرد: مجموعه این تحلیل‌ها نشان می‌دهد که در ایران تصور وجود مزیت‌های ساختاری در تولید فولاد تا حد زیادی نادرست بوده است. انرژی ارزان، مواد اولیه و حتی نیروی انسانی دیگر برای ما مزیت مطلق محسوب نمی‌شوند. از این‌رو سیاستگذاری مبتنی بر این فرضیات باعث شده ایران نتواند در بین ۱۰کشور نخست صادرکننده فولاد تثبیت شود. وی افزود: کشورهای موفق در این صنعت علاوه بر برخورداری از بازار مصرف داخلی بزرگ و توسعه‌یافته، به منابع مالی ارزان و دسترسی گسترده به بازارهای جهانی مجهز هستند. نرخ تامین مالی در این کشورها عموما بین ۴تا ۷درصد است و بازار داخلی آنها پشتوانه صادراتی محسوب می‌شود. احرامیان گفت: مهارت مدیریتی، فناوری و دسترسی به منابع مالی بین‌المللی مولفه‌های اصلی موفقیت این کشورهاست اما در ایران با وجود دسترسی به انرژی و تجربه تولید، هزینه‌های تامین مالی بالا، ضعف در فناوری و محدودیت در بازارهای صادراتی موجب عقب‌ماندگی صنعت فولاد شده است. وی تاکید کرد که برای دستیابی به جایگاه‌یابی واقعی ایران در زنجیره جهانی فولاد باید رویکرد سیاستگذاری کاملا بازنگری شود.