ایران در پیچ تاریخی تجارت جهانی

جهان صنعت– امروزه تجارت و حضور در بازارهای خارجی به عنوان یکی از شاخص‌های توسعه‌یافتگی در نظر گرفته می‌شود.  این یعنی عوامل و شرایط متعددی دست‌به‌دست هم داده‌اند تا یک کشور بتواند سهمی از بازار بزرگ تجارت جهانی داشته باشد. ایران باتوجه به وسعت، جمعیت و توانمندی‌های داخلی باید یک‌درصد از تجارت جهانی را به خود اختصاص دهد اما سهم کشور ما از این بازار کمتر از ۳‌دهم درصد است.

تجارت به عنوان شاخص توسعه‌یافتگی

یحی آل‌اسحاق، وزیر بازرگانی دولت ششم، رییس اسبق اتاق بازرگانی تهران و رییس کنونی اتاق مشترک ایران و عراق با بیان اینکه امروزه تجارت در شاخصه‌های توسعه‌یافتگی لحاظ می‌شود، به تجارت‌نیوز گفت: براین‌اساس یکی از مهم‌ترین شاخص‌های توسعه‌یافتگی، نسبت درآمد حاصل از تجارت و خدمات با درآمد ملی است. یعنی درآمد حاصل از تجارت و خدمات بازرگانی نسبت به درآمد ملی، شاخصی برای توسعه‌یافتگی است. در کشورهای توسعه یافته این نسبت ۸۰‌درصد است یعنی ۸۰درصد از درآمد کشورهای توسعه یافته ناشی از تجارت آنهاست. این شاخص در کشورهای در حال توسعه بین ۵۰ تا ۶۰‌درصد و در کشورهای عقب‌افتاده کمتر از ۵۰ تا ۴۰‌درصد است. آل‌اسحاق ادامه داد: این یعنی میزان حضور در بازارهای جهانی نشان دهنده وضعیت توسعه‌یافتگی کشور است که این هم کاملا منطقی است چون توسعه تجارت ماحصل دست‌به‌دست هم دادن مواردی چون کیفیت تولید، قیمت تولید، خدمات پس از فروش، دیپلماسی اقتصادی، ارتباطات، نوع فرهنگ، نوع ارتباطات پولی و مالی، سطح تکنولوژی و روابط سیاسی و تاریخی است و اگر همه اینها دست‌به‌دست هم دهند؛ می‌تواند تجارت خارجی موفقی داشته باشد.

سهم ایران از بازار ۲۸۰۰ میلیارد دلاری منطقه فقط ۱۵ میلیارد دلار است

آل‌اسحاق با اشاره به سهم بسیار پایین ایران از تجارت جهانی گفت: براساس استانداردهای جهانی ما باید حداقل یک‌درصد از تجارت جهانی را با شاخص‌هایی که وجود دارد، داشته باشیم اما سهم ایران از تجارت جهانی در حال حاضر ۳دهم درصد است. وی درباره جایگاه ایران در تجارت منطقه هم گفت: ۱۵‌کشور همسایه ما سالانه حدود ۱۲۰۰‌میلیارد دلار صادرات و واردات دارند. این رقم در گذشته به ۲۸۰۰میلیارد دلار هم رسیده است. ایران باتوجه به استانداردهای تولید و نوع و کیفیت محصولات تولیدی حداقل می‌تواند سالانه ۳۰۰‌میلیارد دلار از این بازار را به خود اختصاص دهد اما چیزی که الان وجود دارد کمتر از ۱۵‌میلیارد دلار و با دید خوش‌بینانه ۳۰‌میلیارد دلار است.

در ایران درک درستی از موضوع تجارت وجود ندارد

این فعال  اقتصادی یکی از دلایل مهم عقب‌ماندگی ایران از تجارت جهان و منطقه را نگاه اشتباه به تجارت در کشور و عدم درک ارتباط مستقیم آن با امنیت، اقتصاد و توسعه کشور عنوان کرد و گفت: تجارت، نه‌فقط در اقتصاد کشور بلکه در امنیت و توسعه کشور هم نقش جدی دارد اما متاسفانه بعد از انقلاب با برداشت غلطی که از این موضوع شکل گرفت؛ تجارت یک موجود غیرمولد، غیرموثر و ضدارزش معرفی شد. قسمت عمده‌ای از عقب‌افتادگی‌های توسعه‌ای، اقتصادی و حتی یک‌سری ناتوانی‌های ما در صحنه‌های منطقه‌ای و جهانی ناشی از همین برداشت و تعریف غلط از تجارت است. این فعال اقتصادی با بیان اینکه همین روحیه و برداشت غلط از تجارت باعث به حاشیه بردن این موضوع در کشور شده است، ادامه داد: این چالش در روابط تجاری ما با ۱۵‌کشور همسایه مشخص است. در واقع از نظر استراتژیک مهم‌ترین اولویت ما چه در شرایط عادی و چه در شرایط بحرانی، چگونگی روابط ما با این ۱۵‌کشور همسایه است. اگر ما بتوانیم با ۱۵کشور همسایه روابط مناسبی داشته باشیم؛ قسمت زیادی از مسائل امنیتی، اقتصادی و توسعه‌ای ما رفع خواهد شد.

نگاه به تجارت در ایران به‌روز نیست

آل‌اسحاق ادامه داد: نگاه ما از نظر علمی و تئوری به تجارت، به‌روز نیست. در واقع تجارت با امنیت، سیاست و روابط بین‌الملل ارتباط مستقیمی دارد. به بیان دیگر بین امنیت، توسعه و استراتژی تجاری ما یک رابطه خطی و کاملا مستقیم وجود دارد. این یعنی امنیت ما به تجارت و تجارت ما به توسعه متصل است و بالعکس. باوجود این اهمیت اما متاسفانه رابطه تجاری ما با همسایگان روبه افول و در حداقل‌ترین حالت ممکن قرار دارد. وی با تاکید بر اهمیت تجارت و نقش آن در مسائل مختلف گفت: موضوع تجارت مجموعه‌ای از تهدیدها و فرصت‌ها را در برگرفته ولی متاسفانه ما با رویکردی اشتباه به آن توجهی نداریم. یکی از علل عقب‌افتادگی ما و اینکه تحت‌فشار هستیم؛ عدم دقت به جایگاه و وزن تجارت است. همین نگاه باعث شده برخی معتقد باشند کشور به وزارت بازرگانی نیاز ندارد و این نهاد برای کشور مضر است. اکثر کشورهای موفق در حوزه تجارت، از نهاد مشابه وزارت بازرگانی برخوردار هستند ولی در ایران این موضوع را ضدارزش می‌دانند. این فعال اقتصادی تصریح کرد: در حوزه سیاستگذاری برخی مسوولان و نخبگان نمی‌خواهند واقعیات و آنچه در دنیا وجود دارد را ببینند و جایگاه تجارت را اشتباه گرفته‌اند. برخی معتقدند میان تجارت و تولید تعارض وجود دارد و تقویت تجارت به تضعیف تولید منجر می‌شود. این نگاه کاملا اشتباه و ضدعلمی است. متاسفانه همین نگاه باعث شده نظام بازرگانی در کشور جایگاه واقعی خود را پیدا نکند.

افزایش حجم تجارت خارجی به نفع کشور

آل‌اسحاق ادامه داد: نگاه اشتباه به تجارت باعث شده به دنبال به حداقل رساندن واردات و به حداکثر رساندن صادرات باشیم. این نگاه را با نگاهی که در کره یا ترکیه نسبت به تجارت وجود دارد مقایسه کنید. آنها سعی می‌کنند تجارت خود را افزایش دهند، نه اینکه فقط بر صادرات تمرکز کنند و از واردات غافل شوند. افزایش حجم تجارت به معنای بازاری برای اشتغال، تکنولوژی، بازاریابی، رقابت و… است. وی افزود: بنابراین بازرگانی به هیچ‌وجه با تولید در تضاد نیست بلکه مکمل آن است. این نگاه اشتباه است و باید اصلاح شود.

نگاه دقیق و درست چین به تجارت

این فعال اقتصادی در ادامه با بیان اینکه چین یکی از الگوهای موفق حوزه تجارت محسوب می‌شود که توانست همه این موارد را برای توسعه تجارت به کار بگیرد، گفت: این کشور توانست ظرف یک دوره ۱۰ساله، ۸۰۰‌میلیون نفر را از فقر مطلق نجات دهد و در جایگاه نخست تجارت جهان و در جایگاه دوم اقتصادی دنیا قرار بگیرد. قسمت عمده این موفقیت مربوط به سیاست‌های تجاری و نوع و ابزار حضور در بازارهای جهانی مربوط است. چین ۱۴‌درصد از صادرات دنیا را در اختیار دارد و ۱۱‌درصد از واردات جهان را به خود اختصاص داده است.

تاجرانی که با فناوری و هوش مصنوعی همراه نشوند، حذف خواهند شد

رییس اتاق مشترک ایران و عراق درخصوص اهمیت به‌روز شدن تجار و استفاده از ابزارهای نوین در تجارت هم گفت: تسری آموزش‌های علمی و دانشگاهی تا سطح حرفه‌ای به حوزه تجارت ضروری است. در واقع اگر تجار از موضوعات روز و فناوری‌های جدید مثل هوش مصنوعی استفاده نکنند از بین خواهند رفت چون اکنون بخش زیادی از تجارت جهانی در بستر آنلاین و با نرم‌افزارهای مختلف جریان دارد و مدل‌های قدیمی تغییر کرده است. وی گفت: در این شرایط تجار چه بخواهند و چه نخواهند باید رویکرد خود را تغییر دهند و اگر رویکرد خود را تغییر ندهند بیچاره خواهند شد. اکنون برخی از تجار به جای حضور در نمایشگاه‌ها، مذاکرات خود را به صورت مجازی و آنلاین پیش می‌برند و در همین بستر مشکلات بانکی را نیز حل کرده‌اند. دنیا در حال تغییر و تحول است و رویکردها و ابزار هم تغییر کرده و حوزه تجارت هم از این تحولات سریع بی‌نصیب نبوده است. ما نباید از این تغییرات عقب بمانیم. آل‌اسحاق در پایان در پاسخ به اینکه نهادهای دانشگاهی و دانشی چطور می‌توانند به توسعه تجارت کشور کمک کنند، گفت: این نهادها می‌توانند با بررسی آخرین شیوه‌ها و متدهای بازاریابی و تجارت در دنیا، به تجار ایرانی برای به‌روز شدن کمک کنند.

راهکارهای توسعه تجارت در کشورهای توسعه‌یافته

در همین خصوص سیدطه‌حسین مدنی، رییس اندیشکده حکمرانی هوشمند با بیان اینکه تجارت خارجی نیز یکی از حوزه‌های پژوهشی کلیدی اندیشکده حکمرانی هوشمند است، گفت: یکی از موضوعات ما در این بخش بررسی الگوهای موفق برای توسعه تجارت خارجی کشورهاست.

رییس اندیشکده حکمرانی هوشمند افزود: کشورهای توسعه‌یافته، توسعه تجارت و حضور در بازارهای بین‌المللی را با مجموعه‌ای از راهبردهای دقیق، تعریف و راهبری سلسله اقدامات

مطالعه شده و موثر و هماهنگی میان نهادهای دولتی و خصوصی و حضور فعال در شبکه‌های بین‌المللی دنبال می‌کنند. مدنی افزود: در این کشورها، تجار بزرگ و برندهای جهانی با استفاده از ابزارهای متنوع، از ماموریت‌ها و سفرهای تجاری رسمی گرفته تا پلتفرم‌های دیجیتال و همکاری با نمایندگان محلی، تلاش می‌کنند بازارهای جدید را شناسایی و در آنها حضور موثر پیدا کنند.

۶ الگوی توسعه تجارت خارجی

رییس اندیشکده حکمرانی هوشمند درباره الگوهای رایج میان صادرکنندگان کشورهای توسعه‌یافته گفت: در این خصوص می‌توان شش الگوی مهم و شاخص را برشمرد که معمولا به صورت ترکیبی مورد استفاده قرار می‌گیرد. نخستین الگو به حمایت‌های دولتی مربوط می‌شود. یعنی دولت، نهادهایی برای کمک به شرکت‌های خصوصی ایجاد می‌کند تا به آنها برای حضور در نمایشگاه‌ها و بازارهای جهانی کمک کند. وزارت بازرگانی آمریکا یا نهاد ایجاد شده توسط دولت سنگاپور به نام EnterpriseSG  در همین چارچوب مطرح می‌شوند. مدنی درباره الگوی دوم توضیح داد: برخی شرکت‌ها هم سعی کرده‌اند تولیدات خود را بر نیازهای بالادستی برندهای شناخته شده متمرکز کرده و اینگونه در تجارت خارجی نقش‌آفرینی کنند. مثلا شرکت هلندی ASML با تمرکز بر ساخت دستگاه‌های لیتوگرافی برای تولید تراشه‌های الکترونیکی، توانسته نقش مهمی در تامین نیازهای شرکت‌های مطرح تولید کننده تراشه مانندTSMC و Intel داشته باشد. این الگو برای شرکت ASML در سال ۲۰۲۴ نزدیک به ۲۹‌میلیارد یورو درآمدزایی داشته است. وی ادامه داد: برخی کشورها هم سعی کرده‌اند با ایجاد نمایشگاه‌های تخصصی بزرگ، به بازیگران مهم تجارت خارجی تبدیل شوند. در این زمینه آلمان بزرگ‌ترین نمایشگاه صنعتی جهان را تحت‌عنوانHannover Messe  ایجاد کرده است. چین هم با احداث بزرگ‌ترین نمایشگاه بازرگانی آسیا یا Canton Fair در این زمینه فعال بوده است. این نمایشگاه‌ها به شرکت‌ها و صنایع داخلی کشورها برای جذب مشتری کمک بسیار زیادی می‌کند و به عنوان الگوی سوم توسعه تجارت خارجی مطرح است.