سلاح آبی آنکارا
محمدرضا ستاری- در شرایطی که انتخابات پارلمانی عراق قرار است حدود سه هفته دیگر برگزار شود و نتایج آن برای ایران در وضعیت کنونی بسیار مهم و تعیین‌کننده است، شواهد نشان می‌دهد که ترکیه تلاش‌های خود را برای تامین آب بیشتر به عراق افزایش داده است؛ اقدامی که به گفته تحلیلگران با هدف کاهش کمبود آب و در عین حال حفظ نفوذ آنکارا بر تصمیم‌گیرندگان در بغداد صورت می‌گیرد.
در واقع برنامه ترکیه برای افزایش حجم آب ورودی از رودهای دجله و فرات به عراق و از سرگیری جریان نفت از اقلیم کردستان عراق به این کشور از طریق خط لوله، نشان‌دهنده تلاش آنکارا برای حمایت از دولت عراق پیش از انتخابات است. هرچند این اقدامات در ظاهر برای کاهش نگرانی عمومی و تقویت ثبات صورت می‌گیرد اما مقامات عراقی هشدار می‌دهند که اجرای واقعی توافقات دوجانبه مرتبط با آب با کندی پیش می‌رود و همچنان نیازمند هماهنگی‌های بوروکراتیک و همکاری منطقه‌ای از جمله با سوریه است.
در همین راستا، محمد شیاع السودانی نخست‌وزیر عراق با فشار فزاینده افکار عمومی به‌ویژه در بصره روبه‌رو است؛ شهری که در آن اعتراضات گسترده‌ای به دلیل بحران آب و تاثیرات تغییرات اقلیمی شکل گرفته است.
بنابراین به گفته ناظران، اختلاف بر سر تقسیم آب سال‌هاست که روابط ترکیه و عراق را پیچیده کرده و یکی از پایدارترین منابع تنش میان دو کشور محسوب می‌شود. عراق عمدتا ترکیه را به‌خاطر ساخت سدهای متعدد در بالادست دجله و فرات مقصر می‌داند، در حالی که آنکارا ادعا می‌کند زیرساخت‌های فرسوده آبی و سیستم‌های ناکارآمد آبیاری عراق، موجب هدررفت حجم زیادی از آبی است که ترکیه در اختیار این کشور قرار می‌دهد.
آب در برابر نفوذ
مطابق با آمارهای منتشر شده، سطح ذخایر آبی عراق به شکل تاریخی کاهش یافته است. گفته می‌شود سد دوکان تنها با ۲۴درصد ظرفیت خود (۱۰میلیارد مترمکعب) کار می‌کند و ذخایر ملی آب به پایین‌ترین سطح خود در حدود ۸۰سال گذشته رسیده است؛ در حالی که جریان ورودی رودخانه‌ها نیز کاهش چشمگیری داشته است.
در چنین شرایطی خشکسالی شدید امسال که به کمبود گسترده آب و اعتراضات در جنوب کشور منجر شد، باعث شده ترکیه برای حفظ روابط نزدیک خود با السودانی و اطمینان از تداوم مناسبات سازنده با دولت‌های آینده، تلاش بیشتری کند.
به گفته محمد العجه، روزنامه‌نگار و پژوهشگر روابط ترکیه و عراق که با المانیتور گفت‌وگو کرده، ترکیه السودانی را شریکی قابل اعتماد می‌داند که می‌تواند در روابط پیچیده با گروه‌های کردی و دولت‌های سوریه و ایران نقش سازنده‌ای ایفا کند. او می‌گوید: درک متقابلی میان ترکیه و السودانی شکل گرفته است. آنکارا او را فردی قابل همکاری و رهبر باثباتی می‌بیند که بر توسعه تمرکز دارد. بنابراین آب یکی از محورهای اصلی برنامه السودانی در آستانه انتخابات بوده و ترکیه مایل است در این زمینه به او کمک کند. در ۱۰ اکتبر یعنی حدود ۱۰روز قبل، هیاتی بلندپایه از عراق به ریاست فؤاد حسین، وزیر خارجه و عون دیاب، وزیر منابع آبی با هاکان فیدان، وزیر خارجه ترکیه در آنکارا دیدار کردند تا درباره موضوع آب گفت‌وگو کنند. در نشست خبری مشترک پس از مذاکرات، حسین اعلام کرد که دو کشور به توافقی درباره تقسیم آب دست یافته‌اند اما جزئیاتی ارائه نکرد. سخنگوی وزارت خارجه عراق نیز افزود که ترکیه در هفته‌های آینده حجم آب رها شده از سدهای خود را از ۴۲۰مترمکعب در ثانیه به ۵۰میلیون مترمکعب افزایش خواهد داد. به همین دلیل است که العجه معتقد است: بغداد انتظار دارد ترکیه تا آغاز فصل بارندگی، آب بیشتری رهاسازی کند. آنکارا در گذشته نیز چنین اقداماتی را به عنوان حسن‌نیت انجام داده و احتمال دارد برای کمک به السودانی بار دیگر چنین کند. در واقع می‌توان گفت ترکیه ترجیح می‌دهد السودانی در قدرت باقی بماند.
السودانی که در سال ۲۰۲۲ به قدرت رسید مقابله با بحران مزمن آب در عراق و پیشبرد پروژه‌های زیرساختی را از اولویت‌های اصلی خود قرار داد و همین مساله او را به همکاری نزدیک‌تر با ترکیه سوق داد.
در مارس۲۰۲۴، عراق حزب کارگران کردستان (پ‌ک‌ک) را طبق درخواست دیرینه ترکیه به عنوان سازمانی تروریستی ممنوع اعلام کرد. این حزب که مقر اصلی آن در کوه‌های شمال اقلیم کردستان است، از سال۱۹۸۴ با دولت ترکیه درگیر بوده اما در ماه می ۲۰۲۴ اعلام کرد که قصد دارد در چارچوب مذاکرات صلح با آنکارا، خلع سلاح و منحل شود.
نزدیکی دوباره بغداد و آنکارا
پیش از این تصمیم بغداد، دو کشور بر سر حملات هوایی مکرر ترکیه به مواضع پ‌ک‌ک در خاک عراق اختلاف داشتند و پس از اعلام تصمیم پ‌ک‌ک به انحلال، ترکیه حملات خود را متوقف کرد.
بغداد پیش‌تر آنکارا را به نقض حاکمیت ملی خود در جریان عملیات نظامی علیه نیروهای کرد متهم کرده بود اما در ازای ممنوعیت رسمی پ‌ک‌ک در عراق، ترکیه پذیرفت عملیات نظامی خود در شمال عراق را با هماهنگی نیروهای امنیتی بغداد انجام دهد. در چنین فضایی از بهبود روابط، رجب طیب اردوغان رییس‌جمهور ترکیه، در آوریل ۲۰۲۴ به عراق سفر کرد؛ سفری که نخستین دیدار رسمی او از بغداد پس از بیش از یک دهه بود.
در آگوست ۲۰۲۴ نیز دو کشور توافقنامه‌ای برای همکاری‌های نظامی و امنیتی امضا کردند. همچنین عراق در ماه می همان سال به سازوکار پنج‌جانبه‌ای به رهبری ترکیه شامل لبنان، سوریه و اردن پیوست که با هدف مقابله با چالش‌های امنیتی منطقه‌ای به‌ویژه برای مبارزه با داعش تشکیل شده بود.
به گفته العجه، افزایش تلاش‌های ترکیه برای کمک به حل بحران آب عراق پیش از انتخابات به معنای حمایت کامل از السودانی نیست، بلکه اقدامی در راستای حفظ روابط مثبت با دولت آینده محسوب می‌شود. او افزود: انتخاب دوباره السودانی برای یک دوره دوم کار آسانی نخواهد بود.
با این حال یکی از مقامات ترکیه که با مذاکرات دوجانبه آشناست، گفت میزان آبی که ترکیه می‌تواند در اختیار عراق قرار دهد محدود است؛ همه اینها در حالی رخ می‌دهد که ترکیه با بدترین خشکسالی چند دهه اخیر روبه‌رو است. بنابراین ما آب بیشتری از عراق در اختیار نداریم.
در واقع ترکیه نیز با یکی از شدیدترین خشکسالی‌های چند دهه گذشته مواجه است؛
به طوری که میانگین ذخایر آبی سدهای کشور به زیر ۴۰درصد رسیده و برخی از استان‌های غربی تقریبا خالی شده‌اند. به گفته همان مقام ترک، رهاسازی اضافی آب اقدامی از سر حسن‌نیت است، مشابه با از سرگیری جریان نفت از اقلیم کردستان عراق به ترکیه از طریق خط لوله‌ای که بیش از دو سال پیش بسته شده بود.
ترکیه در مارس۲۰۲۳ این خط لوله را به دلیل شکایت بغداد نزد دیوان داوری اتاق بازرگانی بین‌المللی متوقف کرده بود. دادگاه پاریس در آوریل۲۰۲۳ حکم داد که واردات نفت ترکیه از اقلیم کردستان در سال‌های ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۸ بدون مجوز بغداد، نقض حاکمیت عراق بوده و ترکیه باید ۴/۱میلیارد دلار جریمه بپردازد. پس از آنکه در سپتامبر۲۰۲۵ بغداد، آنکارا و شرکت‌های نفتی بین‌المللی به توافقی دست یافتند، جریان نفت از سر گرفته شد و قرار است درآمد آن به شرکت ملی نفت عراق (سومو) واریز شود.
این مقام ترک افزود: با باز شدن مجدد خط لوله، امیدواریم سازوکاری شکل گیرد که دولت فدرال عراق و اقلیم کردستان هر دو از درآمد جدید نفتی بهره‌مند شوند و بتوانند از آن برای تامین مالی سرمایه‌گذاری‌های ترکیه در پروژه‌های آبی خود استفاده کنند.
دیدگاه بغداد
در همین راستا به گفته کارشناسان، از منظر بغداد، تبدیل توافقات دوجانبه از جمله در حوزه آب به اقدام عملی همچنان دشوار است، حتی با وجود تلاش‌های اخیر ترکیه. به طوری که حسن الجنابی، وزیر پیشین منابع آبی و سفیر سابق عراق در ترکیه معتقد است که اگرچه دو کشور سال گذشته در جریان سفر اردوغان به بغداد توافقنامه‌ای ۱۰ساله برای همکاری در زمینه‌های گوناگون از جمله دفاع و مدیریت آب امضا کردند اما اجرای این توافقات بسیار کند پیش می‌رود. او در گفت‌وگو با المانیتور تصریح کرد: تبدیل نیت‌های خوب به پروژه‌های واقعی هنوز با تاخیر مواجه است.
طبق توافق امضا شده در سال ۲۰۲۴، ترکیه و عراق متعهد شدند پروژه‌های مشترکی در زمینه مدیریت منابع آبی اجرا کنند، از جمله نوسازی سامانه‌های آبیاری، افزایش بهره‌وری آب و هماهنگی جریان دجله و فرات برای کاهش کمبود و تامین نیازهای کشاورزی و شهری. در نشست اخیر در آنکارا نیز در کنار وزیر خارجه عراق، فیدان وعده داد که روند اجرای این پروژه‌ها تسریع شود.
الجنابی تاکید کرد که برای اجرای موثر این توافقات، لازم است مقامات اجرایی در هر دو کشور اختیار بیشتری داشته باشند. او افزود: علاوه بر گفت‌وگوهای دوجانبه، ترکیه و عراق باید با سوریه نیز هماهنگی کنند، چرا که مناقشه بر سر آب دجله و فرات میان سه کشور از چالش‌های اصلی منطقه است. وی پیشنهاد داد برای جلوگیری از اختلافات، سه کشور باید از داده‌های مشترک استفاده و ایستگاه‌های اندازه‌گیری متصل به ماهواره را در مرزهای ترکیه–سوریه و سوریه– عراق ایجاد کنند تا جریان آب به‌صورت شفاف پایش شود زیرا این کار می‌تواند اختلافات بر سر میزان آب رهاسازی شده را به حداقل رسانده و شاید به‌کلی برطرف کند.
