از وین تا شبکه‌های اجتماعی؛ برجام چگونه به میدان افکار عمومی کشیده شد؟
جهان صنعت، در روزهایی که سیاست خارجی ایران بیش از هر زمان دیگری درگیر پرونده هسته‌ای، بازگشت تحریم‌ها و مناسبات با شرق است، سخنان تازه محمدجواد ظریف و سرگئی لاوروف بار دیگر برجام را از سطح فنی و حقوقی به عرصه سیاست و روایت کشاند.
این بار تقابل نه پشت درهای بسته مذاکرات وین، بلکه در برابر دوربین‌ها و در میدان افکار عمومی شکل گرفته است.
ماجرا از سخنان اخیر سرگئی لاوروف، وزیر خارجه روسیه آغاز شد؛ او در اظهاراتی جنجالی مدعی شد «مکانیسم ماشه» یا همان سازوکار بازگشت خودکار تحریم‌ها، ابتکار محمدجواد ظریف، رئیس پیشین دستگاه دیپلماسی ایران بوده است؛ فرمولی که به گفته او «دامی حقوقی» برای ایران ایجاد کرد و راه بازگشت قطعنامه‌های شورای امنیت را باز گذاشت.
لاوروف همچنین گفت: در مراحل نهایی مذاکرات برجام، تصمیم‌های اصلی صرفاً میان ظریف و جان کری، وزیر خارجه وقت آمریکا گرفته می‌شد و سایر اعضای گروه ۱+۵ در نقش ناظر بودند.
این اظهارات به سرعت بازتاب گسترده‌ای در رسانه‌های منطقه‌ای و بین‌المللی پیدا کرد و واکنش صریح محمدجواد ظریف را در پی داشت. وزیر خارجه پیشین ایران در سخنرانی اخیر خود در تبریز، روایت تازه‌ای از پشت‌صحنه مذاکرات هسته‌ای ارائه کرد؛ روایتی که به گفته ناظران، پرده‌ای از رقابت‌ها و اختلاف منافع نه‌چندان آشکار میان تهران و مسکو را کنار می‌زند.
پشت پرده یک پیشنهاد جنجالی
ظریف در پنجاه‌وهشتمین گردهمایی «یاران و دانش‌آموختگان دانشگاه تبریز و علوم پزشکی» با موضوع «مردم و امنیت ملی»، جزئیاتی جدید از روند مذاکرات برجام را فاش کرد.
او گفت: یک روز دیدیم آقای جان کری با برگه‌ای در دست وارد جلسه شد و پیشنهادی آورد که قطعنامه‌های شورای امنیت هر شش ماه یک‌بار تعلیق شود. یعنی هر شش ماه باید دوباره به شورا می‌رفتیم و اگرچه تمدید به‌صورت خودکار انجام می‌شد، اما با درخواست دو عضو شورا، همه‌چیز دوباره به رأی گذاشته می‌شد. اگر این طرح تصویب می‌شد، برجام شش سال پیش تمام شده بود.
ظریف در ادامه افزود: به کری گفتم این چه پیشنهادی است که آورده‌ای؟ به عقل و شعور من توهین می‌کنی؟ گفت نه، من به شعور تو توهین نمی‌کنم؛ این را رفیقت لاوروف داده است.
همین جمله به نقطه اوج اختلاف لفظی دو دیپلمات باسابقه تبدیل شد. ظریف عملاً مدعی است که طرحی که امروز روسیه ایران را بابت آن سرزنش می‌کند، در واقع ایده‌ای بود که ابتدا از سوی خود لاوروف ارائه شد. این بخش از سخنان او، توجه تحلیل‌گران را به نقشی معطوف کرد که مسکو در شکل‌دهی چارچوب‌های حقوقی برجام ایفا کرده یا از آن تأثیر پذیرفته است.
اختلاف روایت یا اختلاف منافع؟
به باور ناظران، واکنش تند ظریف صرفاً پاسخی شخصی به لاوروف نیست؛ بلکه نشانه‌ای از اختلاف‌های ریشه‌دارتر در نگاه تهران و مسکو به سیاست خارجی ایران است.
در دوران مذاکرات برجام، ایران در تلاش بود از طریق گفت‌وگو با غرب، بخشی از فشار تحریم‌ها را کاهش دهد و روابط خود را با جامعه جهانی بازسازی کند.
ظریف در بخشی از سخنان خود به همین موضوع اشاره کرد و گفت: در دوران وزارت من، تنها زمانی بود که روسیه و چین در کنار ایران ایستادند. پیش از آن، مسکو به همه قطعنامه‌های شورای امنیت علیه ایران رأی مثبت داده بود. روسیه نمی‌خواهد ایران با جهان رابطه‌ای آرام داشته باشد و نه وارد درگیری مستقیم شود.
به اعتقاد برخی تحلیل‌گران، سخنان ظریف یادآور شکاف قدیمی در روابط ایران و روسیه است؛ شکافی میان «همکاری راهبردی» و «بی‌اعتمادی تاریخی» که هنوز سایه خود را بر تصمیمات دو کشور گسترده نگه داشته است.
واکنش‌ها در تهران و فضای رسانه‌ای
انتشار سخنان ظریف و لاوروف، بلافاصله به یکی از داغ‌ترین موضوعات سیاسی در شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌های ایران تبدیل شد.
چهره‌های نزدیک به دولت‌های یازدهم و دوازدهم از ظریف حمایت کردند و برخی فعالان رسانه‌ای اصولگرا، او را به بازخوانی گزینشی تاریخ متهم کردند.
حسام‌الدین آشنا، مشاور سابق حسن روحانی در واکنشی کنایه‌آمیز در شبکه اجتماعی ایکس نوشت: «زبان روحانی و ظریف را باز نکنید، ضرر می‌کنید.» این جمله کوتاه، به‌سرعت در فضای مجازی دست‌به‌دست شد و از سوی بسیاری، به‌عنوان هشداری به منتقدان سیاست خارجی دولت پیشین تعبیر گردید.
در مقابل برخی تحلیل‌گران دیگر هشدار دادند که طرح دوباره این اختلافات می‌تواند به روابط کنونی ایران و روسیه آسیب بزند. با این حال حتی منتقدان ظریف نیز ناچارند بپذیرند که سخنان او تصویری واقعی از پیچیدگی روابط ایران و قدرت‌های جهانی ارائه می‌کند؛ روابطی که همزمان بر پایه همکاری، رقابت و سوء‌ظن شکل گرفته است.
برجام در میدان سیاست
آنچه امروز میان ظریف و لاوروف جریان دارد، صرفاً یک جدال لفظی بر سر «مکانیسم ماشه» نیست.
این رویارویی در واقع بازتابی از یک مناقشه بزرگ‌تر است: مناقشه بر سر مسیر آینده سیاست خارجی ایران و نوع رابطه‌اش با شرق و غرب.
ظریف در سخنان خود بارها تأکید کرده که «روسیه کشور مهمی است، اما دو خط قرمز دارد: ایران نباید با جهان رابطه آرامی داشته باشد و نباید وارد درگیری مستقیم شود.»
به تعبیر او، مسکو خواهان حفظ وضعیتی است که در آن ایران نه دشمن غرب باشد و نه شریکش بلکه بازیگری میانه که به حفظ موازنه قدرت در منطقه کمک کند. در نهایت، جدال ظریف و لاوروف را می‌توان فراتر از اختلاف بر سر یک بند از توافق هسته‌ای دانست.
این تقابل، بازتابی از تضاد منافع دیرینه و رقابت‌های پنهان در روابط تهران و مسکو است. روایتی که نشان می‌دهد برجام هنوز زنده است، اما این بار نه در سالن‌های مذاکره وین، بلکه در میدان سیاست، رسانه و افکار عمومی ادامه دارد.
منبع: اکوایران
