فرصت‌های توسعه بازار در گرو نوآوری
سارا اصغری– در سال‌های اخیر همگرایی حوزه‌های درمان، زیبایی و زیست‌فناوری در جهان به‌ویژه در ایران به سرعت در حال افزایش است و مرزهای میان این حوزه‌ها به تدریج کمرنگ‌تر شده است. دکتر علی فرجی، مدیرعامل شرکت آترا زیست آرای در مصاحبه‌ای با روزنامه جهان‌صنعت به بررسی چالش‌ها و فرصت‌های این صنعت پرداخته و سیاست‌های کلانی را برای ارتقای زیست‌فناوری و مدیریت بازار زیبایی مطرح کرده است. وی تاکید می‌کند که تولید داخلی داروهای بیولوژیک و ملزومات زیست‌فناوری علاوه بر کاهش وابستگی ارزی می‌تواند صرفه‌جویی‌های قابل‌توجهی در کشور ایجاد کند. با این وجود موضوع رگولاتوری، قیمت‌گذاری و تامین مالی زیرساخت‌های پیشرفته از جمله موانع اصلی توسعه صنعت دارو بوده که نیازمند اصلاحات اساسی و استفاده از ابزارهای نوین مالی است. دکتر فرجی همچنین به ضرورت تدوین چارچوب‌های استاندارد برای فرآورده‌های نوظهور زیستی مانند اگزوزوم‌ها و محصولات سلولی اشاره دارد و تاکید می‌کند که شفافیت و اعتمادسازی در بازار این محصولات ضامن سلامت مصرف‌کنندگان و پایداری صنعت خواهد بود. در نهایت وی آینده صنعت زیست‌فناوری ایران را در گرو حرکت به سمت نوآوری، حمایت از تولید داخل و اصلاح نظام‌های رگولاتوری می‌داند که می‌تواند ایران را در بازارهای جهانی به عنوان بازیگری موثر معرفی کند. در ادامه گفت‌وگوی روزنامه جهان‌صنعت را با دکتر علی فرجی، مدیرعامل شرکت آترا زیست آرای می‌خوانید.
***
مرز میان درمان، زیبایی و زیست‌فناوری روزبه‌روز کمرنگ‌تر می‌شود. چه سیاست‌های کلانی باید طراحی شود تا این همگرایی به فرصت تبدیل شده، نیاز بیماران پاسخ داده شود و بازار زیبایی به‌طور شفاف و پایدار مدیریت گردد؟
در بحث زیست‌فناوری و تولید داروهای بیولوژیک و بیوتکنولوژی و بحث دارو و ملزومات دارویی واقعیت این است که موضوع بسیار چالش‌برانگیز و پیچیده می‌باشد. چگونگی عملکرد رگولاتوری در سازمان غذا و دارو و در سطح بین‌الملل همواره مورد بحث فعالان صنعت بوده و همواره یک چالش وجود دارد که مرز میان این حوزه‌ها کجاست؟
به عنوان مثال در مورد توکسین‌ها که به عنوان داروی بیولوژیک شناخته می‌شوند، این دارو هم در درمان برخی بیماری‌ها کاربرد دارد و هم در حوزه زیبایی مورد استفاده قرار می‌گیرد، همچنین اگر به آمپول‌های لاغری که امروزه استفاده می‌شوند نگاه کنید آنها نیز داروی بیولوژیک هستند. این داروها اساسا برای درمان دیابت طراحی شده‌اند اما کاربرد دوم آنها که کاهش اشتها و لاغری بوده در دنیا بیشتر رایج شده است به‌گونه‌ای که حتی در کشورهای پیشرفته و تولیدکننده این داروها، بیماران واقعی به آن کمتر دسترسی دارند زیرا بخش عمده دارو برای اهداف زیبایی استفاده می‌شود بنابراین فضای این حوزه، فضای کشمکش و چالش است.
در کشور ما شرکت‌های دانش‌بنیان فعال در حوزه بیوتکنولوژی و داروهای بیولوژیک فعالیت خود را در تولید داروهای بیوکازمتیک و داروهای زیبایی آغاز کرده‌اند. این شرکت‌ها دارای سرمنشأ بیولوژیک یا بیوتکنولوژیک هستند و اقدامات بسیار بزرگی انجام داده‌اند. اگر به ۱۰ تا ۱۵سال قبل بازگردیم، رویکرد اغلب این بود که مواد اولیه وارد یا به صورت آماده تهیه و در کشور بسته‌بندی و پکیجینگ شود اما امروز این شرکت‌ها کمترین میزان ماده اولیه وارداتی را دارند و بسیاری از شرکت‌ها از جمله شرکتی که ما در آن فعال هستیم، اکثر مواد اولیه را خود تولید می‌کنند.
با این حال چالشی که وجود دارد مربوط به رگولاتوری است؛زیرا این شرکت‌ها هم در حوزه درمان و هم در حوزه زیبایی فعالیت دارند. مثلا در بحث قیمت‌گذاری این موضوع مشکل‌ساز است زیرا در جایی که مصرف دارویی وجود دارد باید قیمت دستوری تعیین شود اما در حوزه زیبایی قیمت‌گذاری مشخصی وجود ندارد. از سوی دیگر قوانین می‌گویند اگر یک فرآورده هایتک تولید شود که مشابه برند اصلی دنیا و کیفیت بالا دارد، باید ۷۰درصد قیمت آن لحاظ شود که این نیز چالش‌برانگیز است.
به هر حال از دید تولیدکننده هرچه زمان می‌گذرد، چه داروها و چه ملزومات جدید حوزه زیبایی با کیفیت بالاتر و با کمترین ماده اولیه تولید می‌شوند و در برخی موارد حتی نیازی به واردات نیست.
توسعه زیرساخت‌های پیشرفته زیست‌فناوری مانند کلین‌روم‌ها و آزمایشگاه‌های تحقیق و توسعه نیازمند سرمایه‌گذاری‌های سنگین است. مهم‌ترین مانع تامین مالی این پروژه‌ها چیست و چه ابزارها یا مدل‌های نوین می‌تواند این موانع را برطرف کند؟
تامین سرمایه مساله بسیار مهمی است. در کشور ما با کاهش ارزش پول مواجه هستیم و هزینه ماشین‌آلات و کلین‌روم‌ها روزبه‌روز افزایش می‌یابد بنابراین تامین مالی برای شرکت‌ها دشوارتر می‌شود. دو موضوع می‌تواند به حل این مشکل کمک کند: اول، اصلاح چرخه مالی سیستم دارویی کشور است. وقتی داروی خود را در داروخانه توزیع می‌کنیم، برگشت پول از داروخانه‌ها به دلایل متعدد به موقع انجام نمی‌شود. این باعث می‌شود کش‌فلو و گردش مالی شرکت‌ها دچار مشکل شود و پول کافی برای تحقیق و توسعه وجود نداشته باشد. حتی اگر شرکت سودآوری داشته باشد چون پول به‌موقع برنمی‌گردد، نمی‌تواند سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه انجام دهد.
دوم، راه‌های تامین مالی شرکت‌هاست. برخی بانک‌ها هنوز نپذیرفته‌اند که ارز ۴۲۰۰تومانی دیگر تخصیص داده نمی‌شود و ارز دریافتی از طریق تالار دوم است. سهمیه تامین مالی بانک‌ها اما افزایش نیافته و تامین‌کننده زیرساخت‌ها و تحقیق و توسعه نیست بنابراین نیاز به بازنگری وجود دارد و سهمیه شرکت‌ها باید چندین برابر افزایش یابد تا صنعت رشد کند و تولید رونق بگیرد. بحث دیگر قوانین سختگیرانه بانک‌ها در خصوص رسوب پول در حساب بانکی شرکت‌هاست. با توجه به موضوع اشاره شده در بخش قبلی در حقیقت برگشت کش‌فلو به دلیل مشکلات مالی داروخانه‌ها و بیمه در پرداخت پول پخش‌هاست و پخش‌ها نمی‌توانند بدهی شرکت‌های تولیدکننده را بپردازند. امکان تشکیل رسوب در حسابها وجود ندارد، از سوی دیگر بانک‌ها اصرار دارند تا زمانی که رسوب در حساب وجود نداشته باشد و گردش حساب در وضعیت مناسبی نباشد امکان پرداخت تسهیلات وجود ندارد. به همین دلیل امکان تامین مالی این شرکت‌ها از طریق استقراض وام سلب می‌شود. راهکار دیگر صندوق نوآوری و شکوفایی ریاست‌جمهوری است که همکاری خوبی با شرکت‌های دانش‌بنیان دارد. در زمان همکاری ما با این نهاد هرچند به دلیل بوروکراسی روند طولانی را طی کردیم اما طرح‌های تامین مالی در بحث زیرساخت و توسعه این نهاد بسیار کارآمد بود و می‌تواند راهکار مناسبی برای تامین سرمایه باشد. بحث دیگر حضور در بورس است. بحث بورس به خودی خود به عنوان یک ابزار تامین مالی راهکارهای مناسبی دارد. یکی از این راهکارها انتشار اوراق است که امکان آن برای شرکت‌ها وجود دارد. با این حال در ماه‌های اخیر به دلایل مختلف فرآیندهای بوروکراسی بورس طولانی شده است و شرکت‌ها در زمینه انتشار اوراق اغلب با موانع مواجه می‌شوند. در واقع صدور مجوز یا موافقت اصولی بورس برای انتشار اوراق شرکت‌ها زمان زیادی می‌برد و شرکت‌ها مجبورند تا تشکیل کمیسیون‌های مربوطه و دریافت تاییدیه‌ها منتظر بمانند. اگر این بوروکراسی اصلاح شود و فرآیندها سریع‌تر و شفاف‌تر انجام شود، بورس همچنان می‌تواند یک راه بسیار مناسب و موثر برای تامین سرمایه شرکت‌ها باشد.
تولید داخلی مواد اولیه پیشرفته چه نقشی در کاهش وابستگی و صرفه‌جویی ارزی دارد؟ برای رسیدن به سطح رقابت جهانی در کیفیت و استانداردگذاری چه سیاست‌هایی باید اتخاذ شود؟
در بحث شرکت‌هایی که فرآورده‌های بیولوژیک و بیوتکنولوژیک تولید می‌کنند، دانش فنی ارزش بسیار بالاتری نسبت به خود مواد اولیه دارد. به عبارت دیگر تکنولوژی و دانش تولید دارو اهمیت و ارزش زیادی دارد. در جلساتی که با ریاست محترم سازمان غذا و دارو داشتم این نکته را مطرح کردم که در تعیین قیمت‌گذاری این داروها، ارزش این دانش باید مدنظر قرار گیرد. زمانی که شرکتی دارویی به‌ویژه داروهای جدید و نوآورانه تولید می‌کند، پشتوانه علمی و هزینه‌های سنگین صرف شده -چه در نیروی انسانی و چه در سایر موارد- باید در نظر گرفته شود. واقعیت این است که اکثر شرکت‌های تولیدکننده بیوتکنولوژی و بیولوژیک، این سرمایه دانش‌بنیان و هزینه‌ها را به صورت جدی متحمل شده‌اند و این امر نباید در فرآیند قیمت‌گذاری نادیده گرفته شود. در شرکت‌های تولیدکننده فرآورده‌های بیولوژیک و بیوتکنولوژیک دانش تولید دارو اهمیت بالاتری نسبت به مواد اولیه دارد. اکثر شرکت‌های دانش‌بنیان بسیاری از مواد اولیه خود را تولید یا از داخل تامین می‌کنند. برخی مواد اولیه هنوز اقتصادی نیست که تولید شود اما باید با GMP تولید گردد تا بتوان برای صادرات استفاده کرد. برخی شرکت‌های تولیدکننده ما پیشرو هستند و خطوط تولید و فیلینگ آنها با تاییدیه GMP اتحادیه اروپا یا CE مطابقت دارد.
اکثر کارخانه‌های جدید التاسیس ما از لحاظ GMPو کیفیت ساخت بسیار به استانداردهای روز جهان نزدیک هستند اما این استانداردها نیازمند هزینه است و دولت می‌تواند کمک کند تا این استانداردها اخذ شود. با گرفتن این تاییدیه‌ها، صادرات افزایش می‌یابد و صرفه‌جویی ارزی قابل‌توجهی ایجاد می‌شود. تولید داروی بیولوژیک و بیوتکنولوژی می‌تواند بیش از ۵۰میلیون دلار صرفه‌جویی برای کشور داشته باشد. اگر قرار بود این داروها وارد شوند، با توجه به اینکه اغلب آنها داروهای جدید بوده، تحت پتنت هستند و قیمت بسیار بالایی دارند، تامین آنها می‌توانست برای کشور بسیار دشوار باشد. در واقع ممکن بود تولید داخل جایگزین نشود و حتی تامین ارز برای واردات چنین داروهایی در توان کشور نباشد.
فرآورده‌های بیوتکنولوژیک و تزریقی تنها زمانی می‌توانند وارد بازار جهانی شوند که با استانداردهای بین‌المللی انطباق کامل داشته باشند. در عین حال نظام مجوزدهی داخلی هم باید متناسب با سرعت نوآوری باشد. شما چالش اصلی ایران را در این حوزه چه می‌دانید و چه اصلاحاتی لازم است؟
دو مساله مهم وجود دارد؛ اول، سازمان غذا و دارو وظیفه رگولاتوری و صدور مجوزها را بر عهده دارد اما این سازمان همواره درگیر امور قیمت‌گذاری و تامین ارز بوده است. روسای مختلف سازمان نیز بارها این موضوع را تایید کرده‌اند. این مسائل انرژی زیادی از سازمان می‌گیرد و باعث طولانی شدن بوروکراسی‌ها می‌شود. بخشی از تاخیرها ناشی از درگیر شدن سازمان در وظایف غیرذاتی خود است و اگر تمرکز سازمان صرفا بر رگولاتوری باشد، فرآیندها کوتاه‌تر و سریع‌تر انجام خواهد شد.
دومین مساله ورود زمان‌بر مولکول‌های جدید به لیست دارویی ایران (فارماکوپی یاIDL ) است و این موضوع باعث تاخیر در دسترسی به داروهای نوین می‌شود. در دوره‌های گذشته ورود مولکول‌های جدید گاهی مدت‌طولانی ممنوع بود اما خوشبختانه در حال حاضر این روند بهبود یافته است. با این حال هنوز ورود مولکول‌ها زمان زیادی می‌برد به‌طوری که گاهی دارویی که قرار است جدید محسوب شود قبل از ورود جای خود را به داروی جدیدتر می‌دهد. کاهش بوروکراسی و تسهیل ورود داروها می‌تواند شرایط بهتری برای دسترسی به داروهای نوآورانه و تولید داخل ایجاد کند. اگر وظایف غیررگولاتوری سازمان غذا و دارو کاهش یابد سرعت کارها افزایش پیدا می‌کند و بسیاری از امور را می‌توان برونسپاری کرد. سازمان غذا و دارو می‌تواند وظایف خود در این زمینه را به سندیکاها و در حقیقت انجمن‌ها واگذار کند و با این روش سرعت انجام کارها باز هم افزایش یابد. اگر این اتفاق بیفتد و همچنین مشکلات بوروکراتیک مربوط به ثبت داروها کاهش پیدا کند به نظر می‌رسد شرایط برای ورود داروهای جدید و تولید داروهای جدی بسیار بهتر خواهد شد.
بازار محصولات درمانی-زیبایی حساسیت بالایی نسبت به قیمت‌گذاری و کیفیت دارد. چه الگویی از قیمت‌گذاری می‌تواند هم رقابت‌پذیری تولیدکننده را حفظ و هم اعتماد مصرف‌کننده و توان نظام سلامت را تقویت کند؟
در داروهای زیبایی دو چالش اصلی وجود دارد؛ یکی، بازار بسیار بزرگ قاچاق بوده که کیفیت قابل اعتماد ندارد و قیمت‌ها بسیار متغیر است. این وضعیت باعث ایجاد اعوجاج در بازار می‌شود. دوم، بحث قیمت‌گذاری در محصولاتی است که هم به عنوان دارو و هم برای زیبایی کاربرد دارند مانند توکسین‌ها. راهکاری که پیشنهاد شد و به نظر ما می‌تواند مشکل را حل کند این است که شرکت‌ها تعهد دهند تا داروهای درمانی را با قیمت مصوب تامین کنند اما برای استفاده زیبایی، سازمان غذا و دارو امکان دهد که قیمت‌ها براساس بازار تعیین شود. دلیل این امر این است که داروهای زیبایی معمولا توسط بیماران خریداری نمی‌شوند بلکه توسط پزشکان در قالب پکیج‌های خدماتی استفاده می‌شوند. در این پکیج‌ها بخشی از هزینه مربوط به دارو و بخشی به دستمزد پزشک است. معمولا قیمت دارو نسبت به دستمزد پزشک بسیار ناچیز است بنابراین برای حمایت از صنعت و حفظ تولید و کیفیت، در حوزه زیبایی باید اجازه داده شود که قیمت براساس واقعیت بازار تعیین گردد، یعنی براساس هزینه واقعی تولید شرکت‌ها. این موضوع مورد بحث ما با سازمان غذا و دارو است و امیدواریم زودتر اجرایی شود.
در مورد فرآورده‌هایی که تولیدکنندگان داخلی با کیفیت بسیار خوب تولید می‌کنند، دیگر نیازی به تخصیص ارز برای واردات وجود ندارد. موافق محدود کردن واردات نیستیم. مردم باید حق انتخاب داشته باشند اما وقتی هیچ حمایتی از تولیدکننده داخلی صورت نمی‌گیرد و مواد اولیه با قیمت بالای تورم تامین می‌شود، تولیدکننده ارز خاصی با سوبسید تخصیص داده نمی‌شود و واردکننده باید براساس ارز واقعی قیمت‌گذاری کند.
تحریم‌ها و نوسانات ارزی فشار زیادی بر زنجیره تامین مواد اولیه و تجهیزات وارد می‌کنند. چه استراتژی‌ای می‌تواند این زنجیره را مقاوم‌تر کند: سرمایه‌گذاری داخلی، مدیریت هوشمند واردات یا ترکیبی از هر دو؟
در مورد داروهایی که تولید کرده‌ایم دو جنبه وجود دارد؛ اول، برای تضمین گردش کش‌فلو، دولت باید بدهی‌ها را به داروخانه‌ها و پخش‌ها به موقع پرداخت کند تا شرکت‌ها پول خود را به موقع دریافت کنند. این مهم‌ترین کمک و حل بزرگ‌ترین مشکل تولید است. اگر این اتفاق بیفتد، توان تولید کافی خواهد بود و نیاز به واردات کاهش می‌یابد بنابراین تحریم‌ها اثری نخواهند داشت.
دوم، بحث ماشین‌آلات و زیرساخت‌هاست. برخی ماشین‌آلات نیاز به واردات دارند و برای واردات، تخصیص ارز به موقع و تسهیل فرآیندها ضروری است. برای تسهیل این روند نیاز به همکاری سازمان صمت و بانک مرکزی در خصوص تخصیص ارز است. بوروکراسی یا قوانین دست و پاگیر گاهی مانع واردات می‌شوند،وقتی قصد داریم ماشین‌آلات مورد نیازمان را تامین کنیم، با بخشی از بوروکراسی یا قوانین دست‌وپاگیر مواجه می‌شویم. گاهی ادعا می‌شود که باید از تولید داخل حمایت شود و به همین دلیل به تولیدکننده ماشین‌آلات ایرانی اولویت داده می‌شود اما در بسیاری از موارد، به دلیل شباهت اسمی یا شباهت کلی در تعریف تولید می‌گویند امکان واردات وجود ندارد و باید از تولید داخل خرید انجام شود. حتی وقتی توضیح داده می‌شود که ماشین‌آلات موردنظر باوجود شباهت ظاهری، عملکرد کاملا متفاوتی دارند و ماشین داخل قادر به انجام همان کار نیست، این توضیحات پذیرفته نمی‌شود. در نتیجه شرکت‌ها با مانعی مواجه می‌شوند که به نام حمایت از تولید داخل ایجاد شده اما عملا ماشین ایرانی موجود، هرچقدر هم که خوب باشد در این شرایط موثر نیست و کار موردنیاز انجام نمی‌شود، تنها به دلیل شباهت اسمی و تعریف کلی تولید.
در کنار محصولات تثبیت‌شده مانند توکسین‌ها و مزوژل‌ها، فرآورده‌های نوظهوری مثل اگزوزوم‌ها و محصولات سلولی به سرعت مطرح می‌شوند. این حوزه چه فرصت‌ها و چه چالش‌هایی دارد و چه اقداماتی باید برای تدوین چارچوب‌های استاندارد و نظام نظارتی متناسب انجام شود؟
درمان‌های زیبایی با استفاده از اگزوزوم‌ها، سل‌تراپی و درمان‌های ایندیویژوال که براساس ویژگی‌های فردی مانند میکروبیوتای پوست ساخته می‌شوند، اکنون در دنیا بحث روز هستند. اکثر شرکت‌ها به این سمت حرکت کرده‌اند و نتایج اثربخشی خوبی دارند. مشکل اصلی این است که ورود این فرآورده‌ها به کشور با تاخیر مواجه است یعنی نهاد رگولاتوری ما دیر به این نتیجه می‌رسد که وجود این فرآورده در کشور نیاز است. تاخیر باعث افزایش ورود غیرقانونی و قاچاق این محصولات می‌شود که کیفیت و نظارت مناسبی ندارند و سلامت مردم و اقتصاد را تهدید می‌کنند. ما در انجمن صنایع ملزومات دارویی با مسوولان سازمان غذا و دارو این موضوع را مطرح کرده‌ایم. آیین‌نامه و الزامات مربوط به این حوزه تدوین شده‌اند اما هنوز مشکلات اجرایی وجود دارد.
در دنیا محصولات اگزوزوم با منشأ گیاهی یا غیرانسانی مجوز دریافت می‌کنند اما موارد حیوانی و انسانی چالش بیشتری دارند به دلیل نگرانی از آلودگی و ویروس. اگر رگولاتور ما روش‌های بین‌المللی موفق را بپذیرد و آیین‌نامه را اجرا کند، می‌توان از استفاده غیرقانونی این فرآورده‌ها جلوگیری کرد.
اعتمادسازی در بازار این محصولات اهمیتی حیاتی دارد. چه اقداماتی باید انجام شود تا شفافیت در ترکیب، اثربخشی و عوارض احتمالی برای مصرف‌کننده تضمین شود؟
اعتماد ابتدا باید از سوی مراجع قانونی ایجاد شود و قابل پیگیری باشد. هر فردی که فرآورده‌ای استفاده می‌کند، اگر از مسیر قانونی وارد شده باشد، می‌تواند عوارض را پیگیری کند اما اگر غیرقانونی وارد شده باشد، قابل پیگیری نیست، همچنین رگولاتورهای بین‌المللی اسناد و استانداردهای مشخصی دارند و مطالعات بالینی انجام می‌دهند. در مجموع دو راه پیش رو داریم؛ اول اینکه رو به تولید یا واردات محصولاتی که در جهان تولید می‌شود را آغاز می‌کنیم یا محصولات باید در مراکز دانشگاهی مورد بررسی قرار گیرند تا اثربخشی و عوارض جانبی آنها مشخص شود. پس از تاییدیه، اجازه تجاری‌سازی داده می‌شود.
اولویت‌های کلان برای آینده صنعت زیست‌فناوری و درمان- زیبایی کشور چیست و موفقیتشان باید با چه شاخص‌هایی سنجیده شود؟
بازار جهانی نشان می‌دهد برای مصرف در دنیا چه مواردی اولویت دارند. بهترین کار این است که صنعت زیست‌فناوری و زیبایی ایران به سمت فرآورده‌های روز و اثربخش حرکت کند. برخی محصولات ممکن است مد روز شوند اما اثربخشی علمی نداشته باشند، بنابراین انتخاب باید براساس شواهد کلینیکال و علمی باشد. در انتخاب مسیر توسعه ما باید به سمت نوآوری حرکت کنیم، چه در صنعت دارویی و چه در حوزه محصولات زیبایی به‌گونه‌ای که خلاقیت ما نیز افزایش یابد و بتوانیم محصولات جدید تولید کنیم. با این حال در سمت رگولاتوری هنوز مقاومت‌هایی وجود دارد یعنی اگر کسی بخواهد داروی جدیدی، حتی داروی درمانی، طراحی کند با موانعی مواجه می‌شود و ممکن است جرات کافی برای ورود به طراحی داروهای کاملا جدید که در دنیا وجود ندارند، نداشته باشیم. طراحی و تولید داروی جدید راهی بسیار طولانی دارد تا بتواند وارد بازار شود و در حال حاضر رگولاتور هنوز در این زمینه محدودیت‌هایی دارد. شاید در حوزه داروهای طبیعی پیشرفت‌هایی داشته‌ایم اما در زمینه داروهای شیمیایی، بیوتکنولوژی و داروهای بیولوژیک هنوز به سطح مطلوب نرسیده‌ایم. با این وجود مسیر فعلی ما این است که به بازار جهانی، مقالات و پژوهش‌های جدید دنیا توجه کنیم و فرآورده‌های روز را بررسی و تولید کنیم. توان علمی و دانشمندان ما این قابلیت را دارد که داروهای دارای پتنت در دنیا را تولید کنند و حتی محصولات جدید و به‌روز دنیا که در آخرین مقالات معرفی شده‌اند، توسط همکاران ما به راحتی طراحی و ساخته شوند.
اگر نکته تکمیلی باقی‌مانده است لطفا بیان کنید.
در انتخاب مسیر توسعه باید به سمت نوآوری حرکت کنیم، چه در صنعت دارویی و چه در حوزه محصولات زیبایی به‌گونه‌ای که خلاقیت ما نیز افزایش یابد و بتوانیم محصولات جدید تولید کنیم. با این حال در سمت رگولاتوری هنوز مقاومت‌هایی وجود دارد یعنی اگر کسی بخواهد داروی جدیدی، حتی داروی درمانی، طراحی کند، با موانعی مواجه می‌شود و ممکن است جرات کافی برای ورود به طراحی داروهای کاملا جدید که در دنیا وجود ندارند، نداشته باشیم.
طراحی و تولید داروی جدید راهی بسیار طولانی دارد تا بتواند وارد بازار شود و در حال حاضر رگولاتور هنوز در این زمینه محدودیت‌هایی دارد. شاید در حوزه داروهای طبیعی پیشرفت‌هایی داشته‌ایم اما در زمینه داروهای شیمیایی، بیوتکنولوژی و داروهای بیولوژیک هنوز به سطح مطلوب نرسیده‌ایم. با این وجود، مسیر فعلی ما این است که به بازار جهانی، مقالات و پژوهش‌های جدید دنیا توجه و فرآورده‌های روز را بررسی و تولید کنیم. توان علمی و دانشمندان ما این قابلیت را دارد که داروهای دارای پتنت در دنیا را تولید کنند و حتی محصولات جدید و به‌روز دنیا که در آخرین مقالات معرفی شده‌اند، توسط همکاران ما به راحتی طراحی و ساخته شوند.
