از آرمان صلح تا بن‌بست

جهان‌صنعت – سازمان ملل متحد در حالی هشتادمین سالگرد تاسیس خود را جشن می‌گیرد که برخلاف آرمان‌های خود، در حل‌وفصل منازعات جهانی ناتوان مانده است.

سازمان ملل متحد در ۲۴اکتبر۱۹۴۵ و پس از پایان جنگ جهانی دوم، با هدف حفظ صلح و امنیت بین‌المللی، تقویت همکاری‌های جهانی و جلوگیری از بروز جنگ‌های بزرگ و خونین تاسیس شد. ایده تشکیل این سازمان از نیاز به جایگزینی برای نهادی به نام «جامعه ملل» که در جلوگیری از جنگ جهانی دوم ناکام مانده بود، نشات گرفت.

جامعه ملل یک سازمان بین‌المللی بود که پس از جنگ جهانی اول و در سال۱۹۲۰ با هدف حفظ صلح جهانی و جلوگیری از بروز جنگ‌های آینده تاسیس شد. ایده تاسیس جامعه ملل توسط وودرو ویلسون رییس‌جمهور وقت آمریکا مطرح شد. این سازمان اولین تلاش جدی برای ایجاد یک نهاد بین‌المللی با هدف همکاری جهانی و حل‌وفصل منازعات بین کشورها بود.

به گزارش ایسنا، این نهاد به‌دلیل ضعف‌های ساختاری، عدم مشارکت قدرت‌های بزرگ و ناتوانی در مقابله با تجاوزهای نظامی، نتوانست به اهداف اصلی خود دست یابد. با این حال این سازمان پایه‌ای برای تاسیس سازمان ملل متحد شد و تجربه آن به بهبود ساختارهای همکاری بین‌المللی کمک کرد.

اعلامیه ملل متحد

در طول جنگ جهانی دوم، متفقین به‌‌ویژه ایالات‌متحده آمریکا، بریتانیا و اتحاد جماهیر شوروی به این نتیجه رسیدند که برای جلوگیری از تکرار فجایع جنگ، به یک سازمان بین‌المللی قوی‌تر نیاز است. در سال۱۹۴۲، شماری از کشورها که تعداد آن به ۲۶کشور می‌رسید، در «اعلامیه ملل متحد» متعهد شدند که علیه نیروهای محور شامل آلمان، ایتالیا و ژاپن مبارزه کنند. این اعلامیه پایه‌ای برای تاسیس سازمان ملل شد.

نمایندگان آمریکا، بریتانیا، شوروی و چین در کنفرانس دومبارتون اوکس در واشنگتن که سال‌۱۹۴۴ برگزار شد، طرح اولیه ساختار سازمان ملل را تدوین کردند. این طرح شامل ایجاد شورای امنیت، مجمع عمومی و سایر نهادها بود.

سران متفقین شامل تئودور روزولت، وینستون چرچیل و جوزف استالین در کنفرانس «یالتا» در فوریه۱۹۴۵ بر سر جزئیات بیشتر این نهاد از جمله حق وتو برای اعضای دائم شورای امنیت توافق کردند.

در کنفرانس سانفرانسیسکو که طی ماه‌های آوریل و ژوئن۱۹۴۵ برگزار شد، ۵۰‌کشور گرد هم آمدند و منشور سازمان ملل متحد را نهایی کردند. این منشور در ۲۶ژوئن۱۹۴۵ امضا شد و سازمان ملل رسما در ۲۴اکتبر۱۹۴۵ پس از تصویب منشور توسط پنج عضو دائم شورای امنیت شامل آمریکا، بریتانیا، شوروی، چین و فرانسه و اکثریت کشورهای امضاکننده تاسیس شد.

حفظ صلح و امنیت بین‌المللی؟

اهداف اصلی سازمان ملل شامل «حفظ صلح و امنیت بین‌المللی، توسعه روابط دوستانه بین ملت‌ها، همکاری در حل مشکلات جهانی مانند فقر، بیماری و مسائل زیست‌محیطی، ترویج احترام به حقوق بشر و آزادی‌های اساسی و ایجاد مرکزی برای هماهنگی بین ملت‌ها» بود. این اهداف در راستای جلوگیری از تکرار فجایع جنگ‌های جهانی، به‌‌ویژه جنگ جهانی دوم و ایجاد جهانی عادلانه‌تر و صلح‌آمیزتر تدوین شدند.

درحالی‌‌که هشتادمین سالگرد سازمان ملل با رویدادهای مرتبط با آن در نیویورک برگزار می‌شود، یک سوال اساسی مطرح می‌شود؛ اینکه این سازمان تا چه حد در رسیدن به اهداف خود موفق شده است؟

کارشناسان معتقد هستند سازمان ملل متحد در برخی زمینه‌ها مانند کمک‌های بشردوستانه، استانداردسازی حقوق‌بشر و توسعه پایدار دستاوردهایی داشته اما در حل مناقشات سیاسی و نظامی با چالش‌های جدی مواجه بوده است.

حق وتو در شورای امنیت توسط پنج عضو دائم آن اغلب مانع تصمیم‌گیری‌های قاطع شده است. نفوذ کشورهای قدرتمند در تصمیم‌گیری‌ها نیز باعث شده کشورها احساس کنند سازمان ملل نماینده منافع همه به‌‌طور برابر نیست و برخی کشورها اخیرا از لزوم بازنگری در سازمان ملل و شورای امنیت سخن گفته‌اند.

نمونه اخیر بی‌عملی سازمان ملل و شورای امنیت به جنگ غزه بازمی‌گردد. نسل‌کشی رژیم صهیونیستی در غزه به شهادت حداقل ۶۵‌هزار نفر و مجروحیت هزاران نفر دیگر منجر شده است؛ سیاست گرسنگی که توسط رژیم‌صهیونیستی در غزه اعمال می‌شود نیز بر بحران موجود افزوده است.

با این حال و باوجود درخواست اکثر کشورها برای برقراری آتش‌بس در غزه و کاهش رنج انسانی، وتوهای پیاپی آمریکا در شورای امنیت، مانع از شکل‌گیری یک آتش‌بس در این باریکه شده است.

چرا نیویورک؟

انتخاب نیویورک به‌‌عنوان مقر دائمی سازمان ملل متحد نتیجه مذاکرات و بررسی‌های متعدد و فشرده‌ای بود که در سال‌های اولیه تشکیل سازمان انجام شد. پس از تاسیس سازمان ملل، نیاز به یک مکان دائمی برای برگزاری جلسات و فعالیت‌های سازمان احساس شد. در ابتدا جلسات موقت در شهرهای مختلف مانند لندن و نیویورک برگزار می‌شد.

کشورهای عضو سازمان ملل به دنبال مکانی بی‌طرف برای استقرار مقر این سازمان بودند. اروپا به دلیل ویرانی‌های جنگ و تنش‌های سیاسی، گزینه‌ای چالش‌برانگیز بود. آمریکا به‌ عنوان کشوری که کمتر از جنگ آسیب دیده بود و موقعیت جغرافیایی مناسبی داشت، به‌‌عنوان یک گزینه برجسته مطرح شد.

چندین شهر در آمریکا و اروپا برای میزبانی مقر سازمان ملل پیشنهاد شدند، از جمله لندن، ژنو، سانفرانسیسکو، فیلادلفیا و بوستون اما در سال‌۱۹۴۶، مجمع عمومی سازمان ملل در لندن تشکیل جلسه داد و تصمیم گرفت که مقر دائمی سازمان در آمریکا باشد. نیویورک به‌دلیل موقعیت راهبردی، امکانات زیرساختی، دسترسی به ارتباطات بین‌المللی و اهمیت آن به‌‌عنوان مرکز مالی و تجاری جهان به‌‌تدریج به‌ عنوان گزینه اصلی مطرح شد.

در میانه این تحولات، خانواده ثروتمند راکفلر زمینی به مساحت ۱۷‌هکتار در منطقه منهتن به ارزش ۵/۸‌میلیون دلار خریداری و به سازمان ملل اهدا کردند. این کمک مالی نقش مهمی در انتخاب نیویورک داشت. طراحی ساختمان مقر سازمان ملل توسط تیمی بین‌المللی از معماران، از جمله لو کوربوزیه معمار فرانسوی-سوئیسی و اسکار نیمایر معمار برزیلی انجام شد. ساخت سازه در سال۱۹۴۸ آغاز شد و در سال۱۹۵۲ تکمیل شد. این ساختمان در ساحل شرقی منهتن، کنار رودخانه ایست ریور، قرار دارد.

محدودیت‌های غیرقانونی برای ایران و دیگران

زمین و ساختمان‌های مقر سازمان ملل در نیویورک به‌عنوان یک منطقه بین‌المللی شناخته می‌شوند و تحت نظارت سازمان ملل هستند، نه دولت آمریکا. با این حال آمریکا در سال‌های اخیر محدودیت‌هایی را برای هیات‌های نمایندگی برخی کشورها از جمله ایران ایجاد کرده است.

اسماعیل بقائی، سخنگوی وزارت خارجه ایران در کنفرانس خبری اخیر خود با بیان اینکه محدودیت‌هایی که علیه هیات نمایندگی ایران برای شرکت در نشست مجمع عمومی سازمان ملل اعمال شده است، امر جدیدی نیست، اما «این محدودیت‌ها کم سابقه است» گفت: این محدودیت‌ها آشکارا مغایر با تعهدات آمریکا به عنوان میزبان سازمان ملل است.

او با بیان اینکه «ما از هر فرصت بین‌المللی برای بیان مواضع کشورمان استفاده می‌کنیم و این یک امر متعارف است»، گفت: با توجه به شرایط خاصی که در آن قرار داریم از جمله بحث هسته‌ای و احتمال بازگرداندن قطعنامه‌های شورای امنیت علیه ایران، در جریان سفر به نیویورک در مورد این موضوعات بحث و رایزنی می‌کنیم.

توافقنامه «مقر سازمان ملل» که بخشی از منشور سازمان ملل است، آمریکا را ملزم می‌کند تا تسهیلات لازم برای ورود، اقامت و خروج نمایندگان و نمایندگی را فراهم کند. بخش۱۱ این توافقنامه صراحتا بیان می‌کند که آمریکا باید ویزاهای لازم را «به‌موقع» صادر و از هرگونه تاخیر یا محدودیت غیرضروری جلوگیری کند، مگر در موارد استثنایی امنیتی که مستقیما با امنیت مقر سازمان ملل مرتبط باشد. این توافقنامه براساس اصل «امتیازات و مصونیت‌های دیپلماتیک» مشابه کنوانسیون وین۱۹۶۱ بنا شده و هدف آن تضمین عملکرد مستقل سازمان ملل است اما واشنگتن سیاست‌های داخلی خود را بهانه و برای هیات‌های نمایندگی کشورهای مخالف خود محدودیت ایجاد می‌کند.