فصل لغو فیلترینگ

علیرضا کیانپور- نام ایران در رتبه‌بندی‌های جهانی آزادی اینترنت معمولا در رده‌های نخست از پایین قرار دارد. چنانکه وقتی سال پیش وب‌سایت Freedom On The Net  رتبه‌بندی سالانه معتبرش را منتشر کرد، نام ایران در انتهای این سیاهه پایین‌تر از روسیه و کوبا و بالاتر از میانمار و چین قرار گرفت. البته اگر بخواهیم کشورهای بالاتر از ایران را در این فهرست بشماریم، باید از اکثر کشورهای جهان نام ببریم اما وقتی صحبت از کشورهایی باشد که در این رتبه‌بندی پایین‌تر از ایران ایستاده‌اند، جز میانمار و چین به نام هیچ کشوری نمی‌رسیم. البته اهمیت این آمار جهانی به‌ویژه وقتی آشکارتر می‌شود که آن را کنار آمار داخلی بگذاریم که همین موسسات دولتی داخل کشور از تمایل دسترسی ایرانیان به فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی منتشر می‌کنند؛ آماری که ازقضا همین دیروز ایسپا از آخرین نمونه‌اش رونمایی کرده و بنابر یکی از مهم‌ترین داده‌های این آخرین طرح نظرسنجی مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران که با هدف بررسی «مصرف شبکه‌ها و رسانه‌های اجتماعی مردم ایران» انجام شده، تنها حدود ۱۴‌درصد ایرانیان یا از شبکه‌های و رسانه‌های اجتماعی استفاده نمی‌کنند یا به پرسش ایسپا در این خصوص که «به‌طور متوسط در یک شبانه‌روز چند ساعت از این شبکه‌ها و رسانه‌های اجتماعی استفاده می‌کنید»، پاسخ روشنی نداده‌اند. این یعنی بالغ بر ۸۶‌درصد ایرانیان هر روز با این شبکه‌ها و رسانه‌های اجتماعی سر و کار دارند با این حال دسترسی‌شان که به نیازهای روزانه‌شان گره خورده، محدود شده است؛ محدودیتی که ‌به شیوه‌های مختلف اعم از انسداد علنی تا دسترسی دشوار به‌دلیل عدم توسعه کافی زیرساخت‌های لازم، پیش‌روی ایرانیان قرار گرفته و در حالی کماکان با این محدودیت روزانه و همیشگی دست به گریبانند که رییس‌جمهور مملکت، بیش از یک‌سال پیش، دقیقا با وعده رفع فیلترینگ و توسعه زیرساخت‌های اینترنت به ریاست‌جمهوری رسیده است.

 نگاهی به مهم‌ترین داده‌های نظرسنجی تازه ایسپا

بگذارید پیش از ورود به ابعاد مهم‌تر این محدودیت‌ها، ابتدا ببینیم خروجی این طرح تازه نظرسنجی که مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران در شهریورماه۱۴۰۴ انجام داده و روز گذشته منتشر کرده، چیست. طرحی که بنابر اعلام ایسپا با ‌اندازه نمونه ۱۵۰۲ نفر و جامعه آماری ایرانیان بالای ۱۵سال ساکن در مناطق شهری و روستایی به شیوه ‌مصاحبه تلفنی اجرا شده و نمونه‌ها در آن مطابق با آخرین برآورد گروه‌های جمعیتی مرکز آمار کشور در سال ۱۴۰۳ تخصیص داده شده است. ایسپا اعلام کرده که ۸/‌‌۵۰‌درصد از افراد نمونه را مردان و ۲/‌‌۴۹‌درصد را زنان تشکیل می‌دهند، همچنین ۶/‌‌۲۴‌درصد از افراد نمونه ۱۵ تا ۲۹ سال، ۹/‌‌۴۴‌درصد ۳۰ تا ۴۹سال و ۵/‌‌۳۰‌درصد نیز بالای ۵۰ سال، هستند. بنابر گزارش ایسپا، ۲/‌‌۳۲‌درصد از افراد نمونه، تحصیلات زیردیپلم، ۶/‌‌۳۲‌درصد مدرک دیپلم و ۷/‌‌۳۳‌درصد تحصیلات دانشگاهی دارند و در حالی که ۷۸‌درصد از افراد نمونه از ساکنان شهرها انتخاب شده‌اند، ۲۲‌درصد نیز به ساکنان روستاهای کشور اختصاص یافته است.

این در حالی است که پیشتر اشاره شد، این مرکز افکارسنجی دولتی که با هدف بررسی مدت زمان استفاده مردم از شبکه‌ها و رسانه‌های اجتماعی اقدام به طراحی این طرح تازه نظرسنجی کرده، در نخستین پرسش خود از شرکت‌کنندگان پرسیده «به‌طور متوسط در یک شبانه‌روز چند ساعت از شبکه‌ها و رسانه‌های اجتماعی استفاده می‌کنید؟» حال آنکه ایسپا می‌گوید: «تنها ۷/‌‌۱۳‌درصد افراد بالای ۱۵سال کشور اصلا از شبکه‌ها و رسانه‌های اجتماعی استفاده نمی‌کنند.» این در حالی است که بنابر همین طرح نظرسنجی ۳/‌‌۴۴‌درصد مردم در شبانه‌روز یک تا دو ساعت از شبکه‌ها و رسانه‌های اجتماعی استفاده می‌کنند.به این عدد بزرگ که تقریبا نیمی از جمعیت کشور را شامل می‌شود، همچنین باید ۸/‌‌۱۱‌درصدی که کمتر از یک ساعت از این شبکه‌ها و رسانه‌های اجتماعی استفاده می‌کنند، ۹/‌‌۱۰‌درصدی که ۲تا ۳ساعت از این شبکه‌ها و رسانه‌ها بهره می‌برند و البته ۸/‌‌۱۷‌درصدی که بیش از ۳ساعت در روز با این شبکه‌ها و رسانه‌های اجتماعی سر و کار دارند را نیز افزود؛ آماری که در مجموع نشان می‌دهد حدود ۸۵‌درصد ایرانیان روزی نیست که به این شبکه‌ها و رسانه‌های اجتماعی مراجعه نکنند. جالب آنکه ایسپا در داده‌ای دیگر آورده: «به طور متوسط افراد بالای ۱۵سال کشور در یک شبانه‌روز، ۲ساعت و ۸دقیقه از شبکه‌ها و رسانه‌های اجتماعی استفاده می‌کنند.» بنابر نتایج تحلیلی این نظرسنجی، بیشترین افرادی که از این شبکه‌ها و رسانه‌های اجتماعی استفاده می‌کنند، گروه سنی ۱۵تا ۲۹سال هستند که به‌طور میانگین ۳ساعت و ۸دقیقه در شبانه‌روز از شبکه‌ها و رسانه‌های اجتماعی استفاده می‌کنند و پس از این گروه سنی نیز افراد ۳۰ تا ۴۹سال قرار دارند که ۲ساعت و ۱۶دقیقه از هر شبانه‌روز را در حال استفاده از این شبکه‌ها و رسانه‌های اجتماعی می‌گذرانند. همزمان آمار دیگری که از قضا نشان می‌دهد سیاست‌های محدودکننده متولیان اینترنت در ایران تا چه میزان ناکارآمد و حتی مخرب است، این است که بنابر اعلام ایسپا، «افراد با تحصیلات بالاتر، مدت زمان بیشتری از این شبکه‌ها و رسانه‌های اجتماعی استفاده می‌کنند» و مشخصا «افراد با تحصیلات دانشگاهی، ۲ساعت و ۳۸دقیقه در شبانه‌روز از شبکه‌ها و رسانه‌های اجتماعی استفاده می‌کنند.» جالب و البته تلخ آنکه دیگر داده‌های این نظرسنجی نیز موید همین ناکارآمدی و آسیب‌زنندگی این سیاست‌هاست؛ چه آنکه وقتی نوبت به «زمینه‌های استفاده از شبکه‌ها و رسانه‌های اجتماعی» می‌رسد، می‌بینیم ۳/‌‌۴۷‌درصد کاربران برای کسب اخبار و اطلاعات، ۹/‌‌۲۴‌درصد آموزش و مهارت‌آموزی و ۵/‌‌۲۰‌درصد نیز برای کار و درآمدزایی به‌سراغ این شبکه‌ها و رسانه‌های اجتماعی می‌روند. هرچند آن دیگران هم دست به کار خلافی نمی‌زنند. چه آنکه ۹/‌‌۳۰‌درصد از آنان برای ارتباط با دیگران، دوستان، خانواده و همکاران از شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌ها استفاده می‌کنند و ۲/‌‌۴۷‌درصد نیز برای سرگرمی‌هایی مانند موسیقی، تماشای فیلم و کلیپ طنز و… به‌سراغ این شبکه‌ها می‌روند. شایان ذکر است که چون این سوال پاسخگو می‌توانسته بیش از یک گزینه را انتخاب کند، مجموع‌درصد بیش از ۱۰۰ است.

 سرنوشت وعده رفع فیلترینگ

اوایل همین هفته یک فعال رسانه‌ای نزدیک به رییس‌جمهور در اظهارنظری مطبوعاتی مدعی شده بود که «آغاز جنگ مانع رفع فیلترینگ یوتیوب و تلگرام شده است!» علی‌اصغر شفیعیان که ابتدای هفته جاری در یک گفت‌وگو با وب‌سایت سیتنا سعی داشت به پرسشی درخصوص علت خلف‌وعده رییس‌جمهور در بحث رفع فیلترینگ پاسخ دهد، با اشاره به موانع رفع فیلترینگ مدعی شده بود: «پیش از جنگ ۱۲روزه قرار بود دست‌کم دو پلتفرم مهم یعنی یوتیوب و تلگرام رفع فیلتر شوند اما آغاز جنگ مانع شد و حتی واتساپ نیز در همان مقطع مسدود گردید که البته افرادی به دنبال بهانه بودند تا نگذارند واتساپ بعد از جنگ باز شود که البته باز شد.» او که در عین حال تاکید کرده «امکان تحقق این وعده تا پایان سال وجود دارد»، به فشار گروه‌های ذی‌نفع به‌منظور ایجاد تاخیر در تحقق وعده رفع فیلترینگ اشاره کرده و گفته: «موانع فیلترینگ پیچیده و عجیب است. برخی افراد برای تداوم محدودیت‌ها پروژه‌های تبلیغاتی اجرا می‌کنند و پشت بخشی از این جریان‌ها منافع اقتصادی بزرگی نهفته است. کاسبان فیلترینگ بسیار قدرتمندند در حالی که هم دولت و هم مردم زیان می‌بینند، این گروه‌ها از ادامه فیلترینگ سود می‌برند.» شفیعیان که تاکید کرده «مسوولیت اصلی رفع فیلترینگ برعهده وزیر ارتباطات و دبیر شورای‌عالی فضای مجازی است»، معتقد است: «باید اجماع ایجاد کرده و سایر تصمیم‌گیران را قانع کنند. رییس‌جمهور نیز اعتقادی به ادامه فیلترینگ ندارد و بر رفع آن تاکید کرده است.» او همچنین با این ادعا که «۸۰‌درصد مردم از فیلترشکن استفاده می‌کنند»، تاکید کرده  که «دولت عزم جدی برای مقابله با نگاه فیلترینگی دارد.»

 در واکنش به یک ادعای عجیب!

شفیعیان اما در حالی گفته «آغاز جنگ مانع رفع فیلترینگ یوتیوب و تلگرام شده» که به‌هرحال این ادعا از آن دست مواضعی است که به‌راستی کسی قادر به راستی‌آزمایی آن نیست اما حتی اگر بنا باشد چشم بسته این ادعا را صرفا به این دلیل که از زبان یکی خارج شده، بپذیریم، باز این سوال بی‌پاسخ می‌ماند که چرا اکنون که جنگ پیشین به پایان رسیده و جنگ تازه‌ای نیز آغاز نشده، اتفاقی نمی‌افتد؟! نکند قرار است ابتدا اتفاق ناگواری دیگری بیفتد و بعد فرد دیگری از نزدیکان دولت دوره بیفتد که اگر چنین نشده بود، چنان می‌شود؟! در این راستا بد نیست به یاد بیاوریم که میانه هفته جاری سالگرد درگذشت مهسا امینی بوده و ممکن است مسوولان به گمان اینکه احتمال بروز تنش در سطح جامعه وجود دارد، صبر کرده‌اند تا مگر پس از سپری شدن سومین سالگرد اعتراضات۱۴۰۱ دست به اقدام بزنند؛ اگر اینطور است، پس اکنون وقتش فرارسیده که دست به کار شوند و تا خدایی‌ناکرده مصیبتی تازه بر سر این ملت مصیبت‌زده نباریده، کاری بکنند. نکته‌ای که یک چهره سیاسی که ازقضا همچون آن فعال رسانه‌ای و البته به‌نحوی دیگر، از نزدیکان رییس‌جمهور به حساب می‌آید نیز بر آن صحه گذاشته و در گفت‌وگوی خود با «جهان‌صنعت» بیان کرد: «جنگ و اعتراضات نمی‌تواند بهانه معقول و مقبولی برای عدم تحقق وعده رییس‌جمهور باشد.»

جلال جلالی‌زاده که به‌عنوان رییس فراکسیون اهل سنت مجلس ششم و یکی از چهره‌های شاخص سیاسی در جامعه اهل سنت کشور در جریان انتخابات ریاست‌جمهوری در کارزار انتخاباتی مسعود پزشکیان نقشی فعال ایفا کرد و پس از انتخابات نیز مدتی با حکم وزیر کشور دولت پزشکیان به‌عنوان مشاور اهل سنت با این وزارتخانه کلیدی همکاری دارد به «جهان‌صنعت» می‌گوید: «اگر قرار باشد، با فیلترینگ دهان مردم را ببندیم، شاید در کوتاه‌مدت بتوانیم این خواسته را محقق کنیم اما این شیوه‌ای نیست که نتیجه واقعی به همراه داشته باشد. ضمن آنکه همین رفتار در واقع نشانه ناکارآمدی ماست!»

 مخالفت جلالی‌زاده با ادامه سیاست فیلترینگ

این عضو ارشد حزب اتحاد ملت ایران همچنین با تاکید بر اهمیت فضای مجازی و اینترنت در زندگی امروز گفت: «امروز فضای مجازی برای تمامی شهروندان جهان به یکی از نیازهای اولیه تبدیل شده و همچون آب و هوایی است که می‌نویسم و تنفس می‌کنیم.» او با انتقاد نسبت‌به راهبرد فیلترینگ در تمام این سال‌ها می‌گوید: «از زمانی که فیلترینگ بر کشور تحمیل شد، شهروندان با مشکلات فراوانی مواجه شدند و بسیاری از افرادی که باوجود مشکلات معیشتی و بیکاری، رو به کسب‌وکارهای اینترنتی آورده‌بودند، وارد بحرانی جدی شدند.» این نماینده پیشین مجلس همچنین با تاکید بر اینکه «حاکمیت نمی‌تواند جلوی ارتباطات مجازی را بگیرد»، گفت: «دولتی که از فضای مجازی بترسد، چه ارزشی دارد؟! امروز تمامی کشورهای مترقی، متمدن و توسعه‌یافته که از اینترنت پرسرعت برخوردارند با هیچ‌یک از مشکلاتی که ظاهرا مسوولان ما از آن نگرانند، مواجه نمی‌شوند.»

 علیه سنت نانوشته مخالفت با پدیده‌های نو به نام دین

جلالی‌زاده که به‌عنوان استادیار الهیات و معارف اسلامی در دانشگاه تهران تدریس می‌کند، با ابراز تاسف نسبت‌به برخوردهای نادرست با فضای مجازی گفت: «ظاهرا این مساله به یک سنت نادرست تبدیل شده که عده‌ای به‌نام دین با هر پدیده‌ای نویی که وارد جهان می‌شود، مخالفت می‌کنند. حال آنکه اینترنت نه‌تنها منافاتی با دینداری ندارد بلکه از آنجا که نوعی مخالفت با گسترش علم و دانش و فناوری است، در ضدیت با دینداری و گسترش دین است.» جلالی‌زاده در پایان ضمن ابراز امیدواری نسبت‌به تحقق هرچه سریع‌تر وعده رفع فیلترینگ رییس‌جمهور تصریح کرد: «امروز یکایک شهروندان به‌طور روزانه به اینترنت آزاد و پرسرعت نیاز دارند و این وظیفه دولت است که نه‌تنها مانع دسترسی آنان نشود بلکه زمینه دسترسی بهتر و سریع‌تر را نیز فراهم کند.»