چشم‌انداز پرنوسان نفت ایران

جهان صنعت– فشارهای غرب برای تحریم نفتی روسیه در حال افزایش است؛ موضوعی که اگرچه در ظاهر ارتباطی با ایران ندارد اما به دلیل هم سرنوشت بودن ایران و روسیه در تحریم‌های نفتی از یک‌سو و هم موضع بودن دو کشور در بازی بزرگ‌تر بازار نفت یعنی اوپک‌پلاس، فشارهای تازه به روسیه می‌تواند بازار نفت ایران را هم متاثر کند.

دونالد ترامپ، رییس‌جمهور آمریکا به تازگی در پیامی در شبکه‌های اجتماعی از تصمیم برای تشدید تحریم‌های جدید انرژی روسیه خبر داده است. او از همه کشورهای عضو ناتو خواسته که خرید نفت از روسیه را متوقف کنند و اقدام‌های مشابهی را در پیش گیرند؛ اقدامی که با هدف افزایش فشار اقتصادی بر مسکو و پایان دادن به تنش‌ها با اوکراین مطرح شده است.

آمریکا در هفته‌های اخیر فشار بر کشورهای عضو ناتو را برای تشدید تحریم‌های انرژی علیه روسیه افزایش داده است تا به پایان جنگ این کشور با اوکراین کمک کند. از آن سو رسانه‌هایی مثل رویترز و بلومبرگ هم در گزارش‌هایی نوشتند که اتحادیه اروپا سقف قیمت نفت‌خام روسیه را پایین آورده و ممنوعیت‌های گسترده‌تری بر بیمه و حمل‌ونقل وضع کرده است. این مکانیسم به‌گونه‌ای طراحی شده که درآمدهای نفتی کرملین را محدود کند.

از آنجا که درآمدهای حاصل از صادرات نفت و گاز مهم‌ترین منبع درآمدی روسیه برای تامین مالی عملیات نظامی است به همین دلیل تحریم‌های انرژی می‌تواند فشارها بر روسیه که دومین صادرکننده بزرگ نفت در دنیاست را تحت تاثیر قرار دهد.

آنطور که تحلیلگران بازار نفت می‌گویند، اعمال محدودیت‌های شدید بر نفت‌خام روسیه می‌تواند به افزایش قیمت جهانی نفت منجرشود؛ چشم‌اندازی که ممکن است اقتصادهای غربی را تحت فشار قرار دهد و اقتصاد این کشورها را که برنامه کاهش نرخ بهره را در پیش دارند، تحت تاثیر قرار دهد.

تحلیلگران بازار نفت بر این باورند که اگرچه تحریم‌ها درآمد نفتی روسیه را کاهش داده اما نبود هماهنگی کامل در سطح جهانی باعث شده صادرات این کشور همچنان ادامه داشته باشد اما در افق بلندمدت‌تر تشدید تحریم‌ها دو سناریو را پیش‌روی بازار نفت خواهد گذاشت: کاهش عرضه و افزایش قیمت نفت و یا عرضه بیشتر نفت روسیه به بازارهای صادراتی ایران که در هر دو سناریو، صادرات نفت ایران هم از این اتفاق بی‌تاثیر نخواهد بود.

تحریم؛ رقابت سایه با سایه

روسیه با گسترش ناوگان موسوم به «سایه» بخشی از فشارها را دور زده است؛ ناوگانی که رسانه‌های غربی آن را به حسین شمخانی معروف به هکتور پسر علی شمخانی دبیرپیشین شورای امنیت ملی ایران منصوب می‌کنند. این ناوگان دور زننده تحریم‌ها بعد از دور جدید تحریم‌های نفتی ایران فعال شده است.

ناوگان سایه بعد از تحریم‌های روسیه بخش بزرگی از نفت روسیه را هم در بازار جهانی جابه‌جا می‌کند. روسیه پس از تحریم‌های غرب بیشتر نفت خود را با تخفیف به چین و هند می‌فروشد. دو کشوری که ایران هم پیشتر به آنها نفت می‌فروخت.

هرچند گفته می‌شود که روسیه بخشی از بازار نفت ایران را در چین قبضه کرده اما مقامات وزارت نفت این موضوع را تکذیب می‌کنند و می‌گویند که صادرات نفت ایران به چین به روال قبل ادامه دارد و ورود روسیه به این بازار تاثیری بر بازار نفت ایران نگذاشته است.

با تشدید تحریم‌های روسیه توسط غرب، صرف نظر از اینکه جنگ تجاری بین آمریکا و خریداران نفت روسیه از جمله چین و هند تشدید شود، یک اتفاق محتمل بوده و آن رقابت نفت ایران با روسیه در مقاصد تجاری نفت‌های تحریمی است. تحلیلگران می‌گویند از آنجا که روسیه یکی از تاثیرگذارترین اعضای اوپک‌پلاس است و توانایی تنظیم تولید را دارد، ایران در بازار جهانی نفت باید رقابت خود را نه‌فقط بر پایه قیمت بلکه براساس هزینه تمام‌شده، کیفیت، دسترسی به بازارهای آسیایی و توان لجستیکی تنظیم کند.

همزمان کاهش چشمگیر قیمت نفت یا نوسانات زیاد، فشار بر بودجه دولتی ایران را افزایش می‌دهد به‌ویژه اگر بخش بزرگی از درآمد ارزی وابسته به نفت‌خام باشد. این می‌تواند منجر به افزایش کسری بودجه، کاهش سرمایه‌گذاری در پروژه‌های نفتی و تاخیر در پروژه‌های توسعه‌ای شود.

در مقابل اما برخی کارشناسان دیگر این وضعیت را «فرصت» می‌دانند. به باور آنها، اگر کاهش صادرات روسیه قیمت جهانی نفت را افزایش دهد، ایران می‌تواند در کوتاه‌مدت از این شرایط منتفع شود؛ مشروط به اینکه بتواند صادرات خود را حفظ کند.

گرفتاری برای ایران در معادله تحریمی

هرچند روسیه به عنوان یک عضو تاثیرگذار در اوپک‌پلاس به تازگی با تصمیم اخیر این اتحاد نفتی که عرضه بیشتر نفت به بازار بوده، موافقت کرده است اما کارت اوپک‌پلاس بی‌تاثیر از فضای سیاسی بین‌المللی نیست. در حالی که سال۲۰۲۲ اوپک‌پلاس با سیاست کاهش عرضه بهای نفت را به کانال ۱۰۰دلاری رساند، این کارت هنوز هم می‌تواند فعال شود.

البته روسیه اعلام کرده که مطابق تعهداتش در اوپک‌پلاس عمل می‌کند و تولیدش را کنترل کرده است. رابطه روسیه و عربستان سعودی به‌عنوان رهبران اصلی اوپک‌پلاس تاثیری مهم بر ثبات بازار نفت دارد به‌ویژه در شرایطی که عرضه روسیه تحت فشار تحریم‌هاست. رقابت بازار، اختلاف دیدگاه درباره میزان تولید و سهم بازار ممکن است منجر به تنش‌هایی درون اوپک‌پلاس شود اما تاکنون همکاری ادامه یافته است.

کارشناسان می‌گویند که ترکیب تحریم‌های جدید علیه روسیه، نقش روسیه در اوپک‌پلاس و پیش‌بینی‌های صعودی یا نزولی قیمت نفت تاثیر مشخصی بر منافع و استراتژی نفتی ایران خواهد داشت که مهم‌ترین آنها ابزار قیمتی است. اگر قیمت نفت کاهش یابد بر اثر عرضه فزاینده، ایران ممکن است در فروش نفت‌خام خود به مشکل بخورد به‌ویژه اگر هزینه تولید، حمل‌ونقل و تحریم‌ها زیاد باشند. در این حالت ایران مجبور به تخفیف بیشتر یا پذیرش قراردادهای کم‌رونق با ریسک بالاتر خواهد شد.

متقابلا اگر قیمت نفت تثبیت شود یا کمی افزایش یابد، ایران می‌تواند در کوتاه‌مدت از افزایش درآمد بهره ببرد اما این فقط در صورتی است که صادراتش تحت تاثیر تحریم‌ها افت نکند یا بازیگران واسطه بتوانند مسیرهای جایگزین را برقرار کنند.

مساله مهم‌تر در این میان رقابت با روسیه است. از آنجا که روسیه یکی از تاثیرگذارترین اعضای اوپک‌پلاس است و توانایی تنظیم تولید را دارد، ایران در بازار جهانی نفت باید رقابت خود را نه‌فقط بر پایه قیمت بلکه براساس هزینه تمام‌شده، کیفیت، دسترسی به بازارهای آسیایی و توان لجستیکی تنظیم کند. بی‌شک هرگونه افزایش یا کاهش قیمت نفت مستقیم بر بودجه سال جاری کشور تاثیر خواهد گذاشت زیرا کاهش چشمگیر قیمت نفت یا نوسانات زیاد، فشار بر بودجه کل کشور را که قیمت نفت ۶۳دلاری برای درآمدهای آن پیش‌بینی شده را افزایش می‌دهد به‌ویژه آنکه بخش بزرگی از درآمد ارزی وابسته به نفت‌خام است. بی‌شک کاهش درآمدهای نفتی می‌تواند به افزایش کسری بودجه، کاهش سرمایه‌گذاری در پروژه‌های نفتی و تاخیر در پروژه‌های توسعه‌ای منجر شود.