۳۰ روز پرالتهاب برای دیپلماسی
جهان‌صنعت – سرانجام درحالی‌که هنوز سه روز تا پایان ضرب‌الاجل تروئیکای اروپایی برای فعال‌سازی مکانیسم ماشه در روز ۹شهریورماه باقی مانده بود، انگلیس، آلمان و فرانسه به‌عنوان سه کشور اروپایی عضو برجام رسما روند فعال‌سازی اسنپ‌بک را کلید زدند؛ اقدامی که تعطیلات انتهای هفته گذشته را به روزها و ساعاتی پرخبر در فضای سیاسی-رسانه‌ای ایران تبدیل کرد و در نتیجه طی حدود ۴۸ ساعت گذشته شاهد تحولات و واکنش‌های متعددی به این اقدام تروئیکای اروپایی بودیم؛ اقدامی که در حالی از روز ۶شهریورماه رسما ازسوی تروئیکای اروپایی کلید خورد که از قضا این سه کشور اروپایی حدود یک ماه پیش از آن پیشنهاد تمدید شش‌ماهه مهلت اجرای مکانیسم ماشه را مطرح کرده بودند تا مگر با افزایش زمان، امکان چانه‌زنی جهت دستیابی طرفین به تفاهم بر سر پرونده هسته‌ای ایران فراهم شود اما تهران با این پیشنهاد مخالفت کرد. چنانکه برخی مقام‌های ایرانی ازجمله سخنگوی وزارت امور خارجه، این پیشنهاد تروئیکای اروپایی را «فاقد هرگونه اعتبار حقوقی یا مشروعیت سیاسی» توصیف و تاکید کرد که این اقدام، «نه‌تنها گامی به‌‌سوی حل اختلافات نیست بلکه تاکتیکی برای فرسایشی کردن روند گفت‌وگوها و افزودن بر مطالبات یک‌جانبه اروپا است.» هرچند همزمان روزنامه ایران به‌عنوان ارگان رسانه‌ای دولت جمهوری اسلامی در شماره۵ مردادماه خود نوشت: «برخی ناظران معتقدند که پیشنهاد اروپا با هدف بها دادن به فضای گفتوگو و پرهیز از تحت فشار قرار گرفتن طرفین در تصمیم‌گیری در صورت احراز شدن عزم جدی اروپا برای چاره‌جویی و حل‌وفصل اختلافات گزینه منفی نخواهد بود.» اما اتفاق عجیب‌تری که حدود یک ماه پس از رد پیشنهاد تروئیکای اروپایی و یکی، دو روز پیش از کلید خوردن روند فعال‌سازی مکانیسم ماشه از سوی این سه کشور اروپایی عضو برجام رقم خورد، طرح پیشنهادی به‌نسبت مشابه ازسوی روسیه و حمایت ضمنی تهران از این ابتکار مسکو بود؛ آن‌هم درحالی‌که با نگاهی به جزئیات بسته پیشنهادی مسکو که ظاهرا از حمایت پکن نیز برخوردار بود، به این نکته برمی‌خوریم که روس‌ها در پیشنهادی تقریبا مشابه آنچه حدود یک‌ماه قبل از سوی دیپلمات‌های انگلیسی، آلمانی و فرانسوی پیشنهاد شده بود، خواستار تمدید شش‌ماهه تعلیق قطعنامه‌های سازمان ملل یا به تعبیری تمدید شش‌ماهه برجام شده بودند.
نخستین واکنش تهران به آغاز روند فعال‌سازی مکانیسم ماشه
به هر تفسیر اما درحالی‌که در مدت حدودا یک ماهه از زمان طرح پیشنهاد تروئیکای اروپایی تا درخواست این سه کشور عضو برجام برای فعال‌سازی مکانیسم ماشه، تهران پیوسته بر غیرقانونی بودن این درخواست انگلیس، آلمان و فرانسه تاکید می‌کرد، در ساعات نخست پس از کلید خوردن روند فعال‌سازی مکانیسم ماشه نیز این موضع ازسوی دیپلمات‌های ایرانی مورد تاکید قرار گرفت. چنانکه در یکی از نخستین واکنش‌ها به اقدام اخیر تروئیکای اروپایی برای آغاز روند فعال‌سازی مکانیسم ماشه، کاظم غریب‌آبادی، معاون وزیر خارجه ایران با اشاره به نشست روز سه‌شنبه خود و مجید تخت‌روانچی با معاونان وزیران خارجه این سه کشور اروپایی عضو برجام در ژنو تاکید کرد که مواضع طرفین مقابل در مذاکره اخیر و مذاکرات پیش از آن، «فاقد مبنای حقوقی» است و این کشورها «حق استفاده از مکانیسم اسنپ‌بک را ندارند.» غریب‌آبادی به پیشنهاد روزهای آغازین مردادماه تروئیکای اروپایی برای تمدید مهلت فعال‌سازی مکانیسم ماشه نیز اشاره کرد و گفت: «ما یادآوری کردیم که صلاحیت این موضوع در شورای امنیت سازمان ملل است و هر تصمیمی باید در همان چارچوب گرفته شود.» معاون وزیر امور خارجه ایران همچنین گفت: «در صورت ارسال نامه از سوی آنها، ایران نیز اخطارها و اقدامات متقابل خود را به شورای امنیت ارائه خواهد کرد.» غریب‌آبادی خاطرنشان کرد: «اگر چنین اقدامی صورت گیرد، مسیر همکاری فعلی ایران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی متوقف خواهد شد و دیگر معنایی برای ادامه تعامل باقی نمی‌ماند. در این شرایط، اروپا نیز خود را از عرصه گفتوگو با ایران کنار خواهد گذاشت و باید صرفا با اعضای شورای امنیت وارد مذاکره شود.»
تاکید اروپا بر ادامه مذاکره پس از فعال‌سازی مکانیسم ماشه
آنچه اما در نخستین ساعات پس از کلید خوردن روند فعال‌سازی مکانیسم‌ماشه از سوی تروئیکای اروپایی کماکان امید به جلوگیری از بازگشت تمامی تحریم‌های سازمان ملل را زنده نگه می‌داشت، تاکید دیپلمات‌های اروپایی بر ادامه مذاکرات با تهران بود. آنطورکه وب‌سایت اکسیوس در گزارش صبح پنجشنبه خود به وقت تهران به نقل از یک دیپلمات اروپایی نوشت، «فعال کردن مکانیسم ماشه به معنای پایان دیپلماسی نیست و سه کشور اروپایی همچنان در هفته‌های منتهی به اجرایی شدن احتمالی تحریم‌های سازمان ملل، آماده تعامل با ایران هستند» این در حالی است که روند فعال‌سازی مکانیسم ماشه، ۳۰روز به طول می‌انجامد و اروپایی‌ها می‌خواهند این روند را پیش از ماه اکتبر یعنی زمانی که روسیه ریاست شورای امنیت سازمان ملل را بر عهده می‌گیرد به پایان برسانند.
رایزنی تلفنی دیپلمات‌های ارشد اروپایی با عراقچی
شاید اما یکی از مهم‌ترین تحولات پس از آغاز روند فعال‌سازی مکانیسم‌ماشه از سوی اروپایی‌ها، تماس تلفنی آنها با وزیر خارجه ایران و تلاش برای یافتن راه‌حل دیپلماتیک بود. بنابر اخباری که حوالی غروب پنجشنبه هفته گذشته روی خروجی منابع خبری داخلی رفت، وزیران امور خارجه سه کشور اروپایی و مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپایی طی تماس تلفنی با سید عباس عراقچی وزیر امور خارجه ایران قصد خود برای اطلاع‌رسانی رسمی به شورای امنیت جهت آغاز فرآیند موسوم به حل و فصل اختلاف در برجام را به اطلاع وزیر امور خارجه ایران رساندند و در عین حال بر آمادگی خود برای یافتن یک راه‌حل دیپلماتیک طی ۳۰روز آینده برای حل‌وفصل موضوعات و جلوگیری از بازگشت قطعنامه‌های تحریمی شورای امنیت تاکید کردند. موضعی دوگانه که سیدعباس عراقچی در واکنش به آن تاکید کرد این اقدام تروئیکا را «ناموجه»، «غیرقانونی» و «فاقد هرگونه مبنای حقوقی» می‌داند. عراقچی با یادآوری عملکرد مسوولانه و مبتنی‌بر حسن‌نیت ایران در پایبندی به دیپلماسی برای حل‌وفصل مسائل مرتبط با موضوع هسته‌ای تصریح کرد: «جمهوری اسلامی ایران برای حفظ و تامین حقوق و منافع ملی خود به نحو مقتضی به این اقدام غیرقانونی و ناموجه سه کشور اروپایی پاسخ خواهد داد.» وزیر امور خارجه ایران همچنین با تاکید بر جدیت ایران در دفاع از منافع و حقوق قانونی خود وفق حقوق بین‌الملل و پیمان منع اشاعه، ابراز امیدواری کرد سه کشور اروپایی با اتخاذ رویکردی مسوولانه و درک واقعیت‌های موجود، این حرکت نادرست خود را ظرف روزهای پیش‌روی به نحو مناسب اصلاح کنند.
هشدار روسیه به اروپا؛ اشتباه بزرگ تروئیکا
میخائیل اولیانوف، نماینده روسیه نزد سازمان‌های بین‌المللی مستقر در وین، تصمیم سه کشور اروپایی برای استفاده از مکانیسم ماشه و آغاز روند بازگرداندن تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران را «اشتباهی بزرگ» توصیف کرد و در این رابطه در کانال تلگرامی خود نوشت: «این گامی غیرمسوولانه است که شرایط را به یک بن‌بست کامل می‌کشاند.» این دیپلمات ارشد روس پیش از این هم بارها نسبت‌به سوءاستفاده غرب از این سازوکار هشدار داده و بر ضرورت بازگشت همه طرف‌ها به مسیر مذاکره تاکید کرده بود.
رایزنی تلفنی عراقچی و کالاس
از دیگرسو کایا کالاس مسوول سرویس اقدام خارجی اتحادیه اروپا و هماهنگ‌کننده کمیسیون برجام با سیدعباس عراقچی وزیر امورخارجه ایران به صورت تلفنی رایزنی و در بخشی از صحبت‌هایش در این رابطه ضمن تاکید بر لزوم یافتن راهکار دیپلماتیک، برای ایفای نقش در راستای تسهیل دیپلماسی و گفتوگو اعلام آمادگی کرد. مسوول سرویس اقدام خارجی اتحادیه اروپا در ادامه این گفت‌وگوی تلفنی با وزیر خارجه ایران در حالی خواستار ادامه تماس و رایزنی طرفین بدین منظور شد که عراقچی در بخشی از سخنانش در این گفت‌وگوی تلفنی با تقبیح اقدام غیرقانونی و ناموجه سه کشور اروپایی، تصریح کرد که این اقدام تردیدها نسبت‌به نیات واقعی این سه کشور در قبال ایران را بیش از پیش افزایش می‌دهد و پیگیری مسیر دیپلماتیک را پیچیده‌تر می‌کند. وزیر امور خارجه ایران تصریح کرد: «جمهوری اسلامی اقدام مقتضی در قبال این عمل تحریک‌آمیز و ناشایست سه کشور اروپایی اتخاذ خواهد کرد.»
نامه‌نگاری عراقچی با گوترش و کالاس
گفت‌وگوی تلفنی اما تنها روش کالاس و عراقچی برای رایزنی در این رابطه نبود. چه آنکه ساعتی پس از انتشار خبر گفت‌وگوی تلفنی مسوول سرویس اقدام خارجی اتحادیه اروپا و وزیر امور خارجه ایران، منابع خبری از نامه سیدعباس عراقچی به کایا کالاس خبر داده و تاکید کردند که این مرقومه حاوی نکات کلیدی درخصوص وضعیت فعلی برجام و سازوکار حل‌وفصل اختلافات مندرج در این توافق بین‌المللی است. عراقچی که در این نامه با ابراز تاسف از روایت گزینشی و ناقص نامه اتحادیه اروپا و تاکید مجدد بر مواضع قبلی خود، خاطرنشان کرد که سه کشور اروپایی مذکور هیچ وجاهت و صلاحیت حقوقی برای توسل به سازوکار حل‌وفصل اختلافات یا فعال‌سازی بازگشت خودکار تحریم‌ها ندارند. وزیر امور خارجه ایران همچنین با اشاره به حمایت فدراسیون روسیه و جمهوری خلق چین از این مواضع تهران تصریح کرد که ایران نخستین طرف برجام بود که این سازوکار را در واکنش به خروج ایالات متحده آمریکا از توافق و قصور اتحادیه اروپا و تروئیکا در اجرای تعهدات خود فعال کرد. او اعلام کرد که جمهوری اسلامی سازوکار حل‌وفصل اختلافات را با حسن‌نیت و تا حد استنفاد کامل طی کرده و مستحق اتخاذ اقدامات جبرانی است. عراقچی همچنین تصویر ارائه‌شده از سوی اتحادیه اروپا مبنی‌بر پایبندی به تعهدات برجامی را فاقد هرگونه استحکام و وجاهت دانست و یادآور شد که باوجود تعلیق برخی تحریم‌ها در سال۲۰۱۵، اروپا نه‌تنها به تعهدات خود در زمینه عادی‌سازی روابط تجاری و اقتصادی با ایران عمل نکرده بلکه توافق را نقض کرده است؛ از جمله با عدم اجرای تعهدات «روز گذار» برجام در ۱۸اکتبر۲۰۲۳، گسترش تحریم‌ها علیه اشخاص و نهادهای غیرنظامی ایرانی و اعمال مجدد تحریم‌ها علیه شرکت‌های هواپیمایی، کشتیرانی، شناورها و بنادر ایران. وی تاکید کرد که یازده تعهد تکمیلی اروپا پس از نشست وزرای امور خارجه در ۶ جولای ۲۰۱۸ نیز عملیاتی نشده است.
همچنین در حالی که رونوشتی از نامه عراقچی به کایا کالاس به آنتونی گوترش دبیرکل سازمان ملل متحد، رییس دوره‌ای و اعضای شورای امنیت نیز ارسال شد، وزیر امور خارجه ایران در نامه‌ای جداگانه خطاب به شورای امنیت و دبیرکل سازمان ملل متحد نسبت‌به برداشت ناصواب تروئیکای اروپایی از سازوکار حل‌وفصل اختلافات مندرج در برجام و موضوعات مرتبط با قطعنامه۲۲۳۱ هشدار داد و نوشت: «نامه تروئیکای اروپا رویه‌ای خطرناک در تضعیف اعتبار و یکپارچگی شورای امنیت و قطعنامه‌های آن است.» وزیر امور خارجه ایران پس از شرح مفصلی از آنچه تحریف واقعیات برجامی ازسوی اتحادیه اروپا خوانده، نوشت: «جمهوری اسلامی ایران قویا باور دارد که دیپلماسی همچنان موثرترین و کارآمدترین مسیر برای حل‌وفصل اختلافات به‌شمار می‌آید.» عراقچی با خطاب قرار دادن تمامی اعضای شورای امنیت خواستار آن شد که «دست رد به دغل‌کاری‌های سیاسی ناروا زده و نسبت‌به صیانت از یکپارچگی حقوق بین‌الملل و مرجعیت شورای امنیت اهتمام ورزند» چراکه به باور او، «مسیر پیش‌رو در احترام متقابل نهفته است، نه در اجبار!»
تاکید کالاس بر لزوم تسهیل دیپلماسی
همزمان کایا کالاس نیز در بیانیه‌ای با اشاره به اقدام سه کشور اروپایی عضو برجام برای به جریان انداختن روند فعال‌سازی مکانیسم ماشه خاطرنشان کرد که اکنون این موضوع در اختیار شورای امنیت سازمان ملل قرار دارد و او همچنان مصمم است در مقام هماهنگ‌کننده کمیسیون مشترک برجام برای تسهیل دیپلماسی و دستیابی به یک راه‌حل مذاکره‌شده تلاش کند. مسوول سرویس اقدام خارجی اتحادیه اروپا همچنین از همه طرف‌های ذی‌ربط خواست به‌سرعت اقدامات لازم را در این زمینه انجام دهند. او همچنین در توضیحاتی که پیش از آغاز نشست روز جمعه اتحادیه اروپا در کپنهاگ در اختیار خبرنگاران گذاشت، گفت: «ما وارد یک مرحله جدید ۳۰روزه می‌شویم که واقعا باید از آن برای یافتن راه‌حل‌های دیپلماتیک استفاده کنیم.»
اذعان گروسی به انگیزه سیاسی تروئیکا در فعال‌سازی مکانیسم ماشه
شاید اما یکی از واکنش‌های عجیب به اقدام اخیر تروئیکای اروپایی در فعال‌سازی مکانیسم ماشه، واکنش رافائل گروسی مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به آن بود. او که به پرسشی در این رابطه پاسخ می‌داد که آیا آغاز روند فعال‌سازی مکانیسم ماشه ازسوی تروئیکای اروپایی، امری اجتناب‌ناپذیر بوده، در این رابطه گفت: «همه تصمیم‌های سیاسی همین‌طور هستند؛ قابل اجتناب یا اجتناب‌ناپذیر. در نهایت تصمیم سیاسی است و باید به همین شکل درک شود. فکر می‌کنم موضع فرانسه، بریتانیا و آلمان روشن بود و حالا به اجرا گذاشته شد.» مدیرکل آژانس با بیان اینکه این اقدام تروئیکای اروپایی صرفا بخشی از یک روند است، توضیح داد: «اکنون یک دوره ۳۰ روزه آغاز شده که امیدواریم در آن پیشرفتی حاصل شود، تا پیش از آنکه بازگشت تحریم‌ها قطعی شود. این سازوکار باعث می‌شود هیچ وتوی روسیه یا چین در شورای امنیت نتواند مانع بازگشت تحریم‌ها شود.» او ازسرگیری نظارت بازرسان آژانس از تاسیسات هسته‌ای ایران را تنها مساله حائز اهمیت برای نهاد تحت مدیریتش خواند و در ادامه گفت: «آنچه ایران امروز می‌گوید این است که بازگشت تحریم‌ها کار ما را بسیار دشوار خواهد کرد، حتی شاید غیرممکن ولی من تلاش می‌کنم مسیر خودم را حفظ کنم.» گروسی با تاکید بر اینکه توجه به نگرانی‌های ایران امری منطقی است، گفت: «بازگشت به همه سایت‌ها در ایران کاملا ضروری است.»
به هر تفسیر هم‌اکنون با اقدام تروئیکای اروپایی روند فعال‌سازی مکانیسم ماشه آغاز شده و باید دید در این کمتر از ۳۰ روز آینده چه تحولاتی در این مسیر رقم خواهد خورد؛ یک ماه پرکار برای دیپلمات‌های ایرانی برای جلوگیری از بازگشت تمامی تحریم‌های سازمان ملل متحد علیه ایران!
