طلای سفید قرن ۲۱
محمدرضا ستاری– در دهه‌های اخیر جهان به‌سوی انقلاب فناوری و انرژی‌های پاک گام برداشته و در این گذار، عنصر لیتیوم به عنوان «طلای سفید قرن بیست‌ویکم» جایگاهی بی‌بدیل یافته و هر کشوری که بتواند زنجیره تامین لیتیوم و فناوری‌های وابسته را کنترل کند از قدرت اقتصادی و ژئوپلیتیکی ویژهای برخوردار خواهد شد. در این میان چین به عنوان بزرگ‌ترین تولیدکننده و مصرف‌کننده باتری‌های لیتیوم‌یونی با سرعت بی‌سابقه‌ای توانسته جایگاه غالبی در این حوزه کسب کند و شهری نسبتا گمنام به نام ییبین (Yibin) در استان سیچوآن به نقطه ثقل این تحولات تبدیل شده است.
لیتیوم نقشی کلیدی در ساخت باتری‌های قابل شارژ دارد که در خودروهای الکتریکی، سیستم‌های ذخیره‌سازی انرژی تجدیدپذیر، تجهیزات الکترونیکی و فناوری‌های نوین مانند پهپادها و شبکه‌های برق هوشمند استفاده می‌شود. تقاضای جهانی برای لیتیوم بین سال‌های ۲۰۲۰ تا ۲۰۳۰، بیش از چهار برابر برآورد شده است. این روند تحت‌تاثیر عواملی مانند رشد فروش خودروهای الکتریکی، سیاست‌های کربن‌زدایی، افزایش ظرفیت‌های انرژی خورشیدی و بادی و رشد صنعت ذخیره‌سازی انرژی است. در چنین شرایطی کشوری که بتواند کنترل استخراج، فرآوری و تولید محصولات وابسته به لیتیوم را در اختیار بگیرد، مزیتی راهبردی در اقتصاد جهانی خواهد داشت و چین با درک این واقعیت از ابتدای دهه۲۰۱۰ گام‌های بلندی برای تسلط بر زنجیره لیتیوم برداشت.
لازم به ذکر است ییبین، شهری با جمعیتی حدود ۵میلیون نفر پیشتر به دلیل تولید الکل سنتی و کشاورزی شناخته می‌شد اما از اواسط دهه گذشته به‌تدریج به یکی از مهم‌ترین مراکز صنعتی لیتیوم چین تبدیل شد. این دگرگونی به کمک سیاست‌های صنعتی دولت مرکزی و محلی، سرمایه‌گذاری شرکت‌های بزرگ و توسعه سریع زیرساخت‌ها ممکن شد.
در همین راستا امروزه این شهر میزبان کارخانه‌های تولید و فرآوری متعلق به غول‌های صنعتی مانند Tianqi Lithium، Ganfeng Lithium، CATL و سایر تولیدکنندگان مواد اولیه باتری است، همچنین منطقه صنعتی «Yibin Sanjiang New Area» به عنوان قلب شیمیایی و الکتروشیمیایی شهر، میلیاردها دلار سرمایه جذب و هزاران شغل تخصصی ایجاد کرده است.
زنجیره ارزش لیتیوم
طبق گزارشی که در این خصوص خبرگزاری بلومبرگ منتشر کرده، نقش ییبین محدود به استخراج یا واردات لیتیوم خام نیست بلکه این شهر در زنجیره ارزش لیتیوم، یکی از نقاط کلیدی در فرآوری هیدروکسید لیتیوم محسوب می‌شود یعنی ترکیبی ضروری برای باتری خودروهای الکتریکی که چگالی انرژی بالایی نیاز دارند.
بخش بزرگی از لیتیوم وارداتی از استرالیا و آمریکای‌جنوبی در این شهر پالایش شده، سپس به کارخانه‌های باتری‌سازی مانند CATL، BYD، EVE Energy و CALB در سراسر چین ارسال می‌شود. در نتیجه این وابستگی تولیدکنندگان چینی به زنجیره ییبین، اهمیت ژئوپلیتیکی آن را بیش از پیش برجسته کرده است.
چگونه ییبین قطب لیتیوم شد
در همین راستا تحلیلگران معتقدند انتخاب ییبین به عنوان قطب لیتیوم تصادفی نبوده و مجموعه‌ای از دلایل استراتژیک و عملیاتی در این تصمیم دخیل بوده که برخی نمونه‌های آن به شرح زیر است:
دسترسی لجستیکی ممتاز: ییبین دارای شبکه ریلی و جاده‌ای توسعه‌یافته‌ای است که امکان انتقال سریع موادخام و محصول نهایی به مراکز صنعتی شرق و جنوب چین را فراهم میکند.
منابع طبیعی مناسب: نزدیکی به رودخانه یانگ‌تسه، دسترسی به آب صنعتی و زمین‌های مناسب برای کارخانه‌های شیمیایی.
حمایت دولتی قوی: اعطای زمین، معافیت‌های مالیاتی، یارانه‌های انرژی و تسهیلات اداری به سرمایه‌گذاران حوزه انرژی پاک.
زیرساخت‌های آموزشی و تحقیقاتی: دانشگاه‌های فنی و پژوهشگاه‌های شیمیایی در استان سیچوآن به پشتیبانی نیروی انسانی متخصص پرداخته‌اند.
در چنین شرایطی است که می‌توان گفت، تحول صنعتی ییبین نه‌فقط اقتصاد محلی بلکه ساختار اجتماعی این شهر را نیز دگرگون کرده است. رشد سریع اشتغال، افزایش دستمزدها، ارتقای سطح آموزش فنی و مهاجرت معکوس متخصصان از کلانشهرها به این منطقه از جمله پیامدهای مثبت بوده‌اند.
با این حال رشد سریع فشارهایی را نیز به همراه داشته؛ از افزایش هزینه‌های زندگی گرفته تا ازدحام شهری و نیاز به زیرساخت‌های خدماتی بیشتر شود. در نتیجه دولت محلی در تلاش است تا از طریق توسعه شهری هوشمند، خدمات بهداشتی و آموزشی را متناسب با این رشد توسعه دهد.
چین، لیتیوم و رقابت جهانی
در همین رابطه برخی کارشناسان معتقدند، رشد سریع چین در حوزه لیتیوم باعث نگرانی رقبای غربی شده است. بسیاری از کشورها به‌ویژه ایالات‌متحده آمریکا، استرالیا و کشورهای اروپایی نگران وابستگی خود به زنجیره‌ای هستند که در نهایت تحت‌کنترل پکن قرار دارد. این نگرانی منجر به سیاست‌هایی مانند قانون کاهش تورم آمریکا (IRA) شده که مشوق‌هایی برای تولید داخلی مواد باتری در آمریکا فراهم میکند. از سوی دیگر در حالی که ما شاهد طرح‌های استراتژیک اتحادیه اروپا برای تامین پایدار و تنوع بخشیدن به منابع مواد حیاتی هستیم، توسعه مشارکت‌های استراتژیک با کشورهای دارای ذخایر لیتیوم مانند آرژانتین و شیلی نیز از سوی غربی‌ها در دستور کار قرار دارد.
در این میدان هر چند رقابت، ییبین به عنوان یکی از شریان‌های اصلی زنجیره چینی، نقشی حیاتی در حفظ مزیت رقابتی چین ایفا میکند اما نباید فراموش کرد که فرآوری لیتیوم فعالیتی پرمصرف از منظر آب و انرژی است و می‌تواند با آلودگی خاک، هوا و منابع آبی همراه باشد. در ییبین نیز نگرانی‌هایی درباره پسماندهای شیمیایی و مدیریت منابع آب صنعتی مطرح است و گزارش‌هایی از تخریب زیست‌بوم‌های اطراف رودخانه‌ها منتشر شده که دولت را وادار به وضع مقررات سختگیرانه‌تر کرده است.
علاوه بر این صنعت لیتیوم اگر نتواند توازن میان رشد اقتصادی و حفظ محیط‌زیست را رعایت کند، در بلندمدت با بحران مشروعیت اجتماعی و کاهش حمایت عمومی مواجه خواهد شد بنابراین چین در تلاش است با سرمایه‌گذاری در فناوری‌های بازیافت، تصفیه فاضلاب صنعتی و کاهش مصرف انرژی، اثرات زیست‌محیطی این صنعت را مهار کند.
آینده ییبین و چشم‌انداز لیتیوم جهانی
با توجه به مواردی که ذکر شد و رقابتی که اکنون در سطح جهانی در زمینه لیتیوم وجود دارد، پیش‌بینی می‌شود که تا سال۲۰۳۵، بیش از نیمی از خودروهای فروخته شده در جهان، الکتریکی باشند. این یعنی جهش غیرقابل بازگشت تقاضا برای لیتیوم و مواد وابسته به آن و ییبین می‌تواند به موتور محرکه چین در پاسخ به این تقاضا تبدیل شود.
در عین حال چین به‌دنبال ایجاد امنیت منابع از طریق سرمایه‌گذاری مستقیم در معادن خارجی، فناوری‌های بازیافت و نوآوری در باتری‌های بدون لیتیوم مانند سدیم-یون نیز هست اما تا زمانی که لیتیوم مهم‌ترین ماده برای ذخیره‌سازی انرژی باقی بماند، ییبین یکی از نقاط مرکزی اقتصاد انرژی نوین جهان خواهد بود. در نتیجه می‌توان گفت تحول ییبین از یک شهر کشاورزی به قطب لیتیوم جهانی، نمونه‌ای الهام‌بخش از توسعه برنامه‌ریزی شده و هماهنگ میان دولت، صنعت و علم است. این تحول نه‌تنها به چین کمک کرده تا رهبری فناوری باتری را در دست بگیرد بلکه قدرت چانه‌زنی ژئوپلیتیکی آن را نیز افزایش داده است. برای کشورهایی که به‌دنبال نقش‌آفرینی در اقتصاد انرژی آینده هستند، تجربه ییبین نکات ارزشمندی به این شرح دارد: زنجیره تامین را باید از پایین‌ترین تا بالاترین سطح درک و مدیریت کرد، ظرفیت صنعتی باید با زیرساخت، سیاست و دانش فنی هماهنگ و توسعه باید با ملاحظات زیست‌محیطی و اجتماعی متوازن شود. در نهایت پایتخت لیتیوم چین تنها یک شهر صنعتی نیست بلکه نماد تبدیل منابع به قدرت اقتصادی در قرن بیست‌ویکم است.
تحلیل SWOT شهر لیتیومی چین
نقاط قوت:
– زیرساخت صنعتی و شیمیایی پیشرفته
– حضور شرکت‌های بزرگ و خوشه صنعتی متمرکز
– حمایت قوی دولتی و مشوق‌های اقتصادی
– دسترسی به شبکه حمل‌ونقل بین‌المللی
نقاط ضعف:
– وابستگی به واردات سنگ لیتیوم خام از خارج
– فشار بر منابع آبی و محیط‌زیست
– محدودیت‌های بالقوه در فناوری بازیافت مواد
– رشد نابرابر در زیرساخت‌های خدمات شهری
فرصت‌ها:
– رشد جهانی تقاضا برای EV و ذخیره‌ساز انرژی
– سرمایه‌گذاری در فناوری‌های پاک و بازیافت باتری‌ها
– امکان صادرات فناوری فرآوری به کشورهای دیگر
– ورود به بازارهای آفریقا و آسیای جنوب‌شرقی
تهدیدات:
– رقابت ژئوپلیتیکی آمریکا و غرب با چین
– تلاش کشورها برای کاهش وابستگی به زنجیره چینی
– نوسانات قیمت جهانی لیتیوم
– خطر تحریم یا محدودیت‌های تجاری هدفمند
تحلیل نقشه زنجیره تامین نشان می‌دهد که ییبین نه‌فقط در نقش یک تولیدکننده محلی بلکه به عنوان یک گره راهبردی در زنجیره ارزش جهانی فناوری سبز عمل میکند. مدیریت هوشمندانه قوت‌ها و استفاده از فرصت‌ها در کنار کنترل تهدیدها و ضعف‌ها می‌تواند جایگاه چین را در سال‌های آینده بیش از پیش تقویت کند، مخصوصا در نبرد اقتصادی قرن بیست‌ویکم بر سر منابع حیاتی دیجیتال.
