حلقه مفقوده توریسم کشور
نادر نینوایی- گردشگری امروز ایران با چالش‌های متعددی روبهرو است. بالا رفتن سن هتل‌های ۴ و ۵ ستاره و بهینه نبودن مصرف انرژی در آنها فشار مضاعفی را به محیط‌زیست وارد کرده است. از سوی دیگر ضعف‌های موجود در زمینه مدیریت مقاصد موجب شده برخی مقاصد گردشگری کشور خصوصا در استان‌های مازندران و گیلان با بحران گردشگری انبوه مواجه شوند در حالی که شاید چیزی بیش از ۷۰درصد دیگر مقاصد گردشگری با کمبود مسافران ورودی مواجه هستند.
چالش‌هایی که امروز هرمز و سایر مقاصد طبیعت‌گردی کشور با آن مواجه هستند نشان از نوک کوه یخی دارد که بخش اعظم آن از دیده‌ها پنهان مانده است. برای عبور از شرایط فعلی و حرکت به سمت تحقق گردشگری پایدار و سبز نیاز به قانونگذاری، تعریف مشوق‌ها و حرکت در مسیری پیگیرانه وجود دارد، آنچه البته تاکنون مغفول مانده است.
برای بررسی بیشتر مسائل و چالش‌های مرتبط با گردشگری پایدار به سراغ محمد جهانشاهی، دبیر کمیته ملی طبیعت‌گردی و گردشگری سبز وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی رفتیم. مشروح مصاحبه «جهان‌صنعت» با این مقام مسوول و پژوهشگر حوزه گردشگری پایدار و سبز در پی می‌آید.
یکی از نقدهای جدی که در خصوص وضعیت مراکز اقامتی کشور وجود دارد این است که سن عمده هتل‌های لوکس کشور بالاست و همین مساله باعث شده که مسائل مرتبط با گردشگری پایدار در آنها کمتر طرف توجه قرار گیرد. این مساله را چگونه می‌بینید؟
باید اذعان داشت حوزه اقامتی که یکی از بخش‌های مهم زنجیره گردشگری کشور است امروز با مسائلی روبهرو است. آن بخش‌هایی از ظرفیت اقامتی کشور که گردشگری خارجی را تحت تاثیر قرار می‌دهد یعنی هتل‌های۴ و ۵ ستاره زمان زیادی از احداث آنها می‌گذرد.
بزرگ‌ترین گروه‌های هتلی کشور یا ۵۰سال از عمرشان می‌گذرد یا در یک دهه آینده به این سن می‌رسند. گروه هتل‌های هما، لاله، ایرانگردی و جهانگردی و پارسیان، هتل‌های زنجیره‌ای هستند که بیشترین تعداد هتل‌های۴ و ۵ ستاره کشور را دارند و مدت زیادی از تاسیس آنها می‌گذرد. به نظرم ولت‌‌سنج تاسیسات اقامتی کشور که بسیار در کم و کیفیت گردشگری کشور موثرند بالا رفته و موجب رقم خوردن بازدهی پایین و مصرف منابع بالا شده است.
از سوی دیگر پروژه‌های اقامتی که در سال‌های گذشته به صنعت گردشگری کشور اضافه شده یا در حال ساخت است باید ملاحظات گردشگری سبز در مورد آنها لحاظ شود و نباید اجازه دهیم روندهای معمول (هتل‌سازی در سال‌های گذشته) درخصوص آنها تکرار شود. بنابراین اگر هتل ۵ ستاره‌ای در کشور احداث می‌شود و شاید مبلغی معادل ۱۰تا ۱۵میلیون دلار یعنی عددی بالغ بر ۱۵۰۰میلیارد تومان تا ۲هزار میلیارد تومان برای آن هزینه می‌شود، نباید خود را همچنان با الگوی نسل سه و چهار ساختمان‌سازی تطبیق دهد بلکه باید الگوی نسل‌های جدید در ساخت‌وسازمراکز اقامتی جدید را مدنظر قرار دهد و مسائلی نظیر هوشمندسازی، بازچرخانی آب و ذخیره انرژی باید در جریان ساخت هتل‌های۴ و ۵ ستاره دیده شود. اگر این موارد مدنظر قرار نگیرد به این معناست که ساخت هتل دارد با مدل ۲۰ یا ۳۰سال قبل اتفاق می‌افتد.
برنامه هفتم توسعه تاکید داشته که در مدت پنج‌ساله این برنامه ۵۰۰هتل در کشور ساخته شود. این امر به معنای آن است که هر سال ۱۰۰هتل در کشور ساخته شود و رضا صالحی‌امیری، وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی هم بر تحقق اهداف برنامه تاکید ویژه‌ای دارد. آیا در ساخت این هتل‌ها الزامات قانونی برای تحقق گردشگری پایدار و سبز دیده شده است؟
این مساله یکی از چالش‌های جدی ماست یعنی باید این واقعیت را بپذیریم که همچنان حساسیت لازم را در زنجیره طراحی، ساخت و بهره‌برداری نداریم. زمانی می‌توانیم بگوییم این حساسیت وجود دارد که در میان مشاوران، طراحان، سازندگان و بهره‌برداران مسائل مرتبط با گردشگری پایدار دیده شود. واقعیت این است که این مساله هنوز به شکل رضایت بخشی انجام نمی‌شود. با این همه باید بگویم که در دو سال گذشته بحث گردشگری پایدار(سبز) در مسیر تبدیل شدن به مساله است.
به نظرم اگر قرار است ضابطه‌ای در حوزه گردشگری نوشته شود، مباحث مربوط به پایداری و بهینه‌سازی مصرف منابع باید وارد بخش‌های الزامی شود یعنی اگر قانون یا آیین‌نامه‌ای در هر سطحی نوشته می‌شود الزامات گردشگری پایدار در آن دیده شود و این موارد حالت انتخابی نداشته باشد. در واقع نباید از یک سرمایه‌گذار بپذیریم با تفکراتی که ناشی از حساسیت‌های مبتنی بر گردشگری پایدار نیست، کار ساخت هتل را انجام دهد.
باید در نظر داشت جدا از مسائل زیست‌محیطی، دانش روز مدیریت سبز در درجه نخست نگاه اقتصادی دارد. در یک هتل ۵ستاره بیش از ۷۰۰منبع مصرفی وجود دارد که بخش‌های غذایی، انرژی، آب و موارد دیگر را شامل می‌شود. چنانچه به این منابع مصرفی در هتل‌ها توجه نکنیم و مباحث بهینه‌سازی مورد توجه قرار نگیرد با هدر رفت منابع و کاهش حاشیه سود مواجه خواهیم شد. بنابراین چنانچه بتوانیم این حساسیت را در بخش‌های مختلف بدنه صنعت گردشگری افزایش دهیم، آن زمان است که می‌توانیم تاب‌آوری فعالان صنعت گردشگری را بیشتر کنیم.
مواردی که تاکنون در حوزه گردشگری پایدار و سبز به آنها پرداخته شد بیشتر مربوط به بخش خدمات‌دهندگان بود. برای ارتقا و بهبود وضعیت و حرکت به سمت گردشگری پایدار لازم است خدمات‌گیرندگان چه اقداماتی را به انجام رسانند؟
باید توجه داشت که امروز فشار زیادی به برخی مقاصد گردشگری و طبیعت‌گردی کشور وارد می‌شود. در واقع مقاصد طبیعت‌گردی به واسطه شرایط اقلیمی و وضعیتی که بر این حوزه حکمفرماست تحت فشار هستند. براساس گزارش‌هایی که از سوی پلتفرم‌های رزرو آنلاین اقامتگاه‌ها به ثبت رسیده است بیش از ۸۰درصد از سفرهای کشور فقط به ۳۰درصد مقاصد انجام می‌پذیرد بنابراین فشار بر مقاصد گردشگری کشور وجود دارد.
امروز در استان مازندران روزانه ۴ تا ۵هزار تن تولید زباله داریم که این میزان تولید پسماند خود چالشی جدی برای این استان شمرده می‌شود، همچنین در گیلان نیز شرایط مشابهی وجود دارد.
باید توجه داشت مکان‌های دفن زباله محدود است و فکر می‌کنم امروز چیزی نزدیک به ۲۰۰هکتار از جنگل‌های شمالی کشور (جنگل‌های هیرکانی) که به ثبت جهانی نیز رسیده‌اند به محلی برای دفن زباله تبدیل شده‌اند.
از دیگر سو چیزی بیش از ۷۰درصد زباله کشور وارد چرخه پسماند نمی‌شود و صرفا آن را دفن می‌کنیم و بیش از ۹۰درصد دفن زباله‌ها نیز غیراصولی است. زباله‌هایی که مواد آلی داشته و شیرآبه تولید می‌کنند امروز چالش‌های جدی را برای استان مازندران ایجاد کردند.
حال در نظر داشته باشید که در برخی مناطق تا دوبرابر جمعیت ساکن آن منطقه گردشگر ورودی وجود دارد و این وضعیت باعث بروز چالش‌های جدی در بحث مدیریت مقصد می‌شود. مجموع این عوامل باعث شده که فشارهای زیادی به مقاصد گردشگری کشور وارد شود.
باید در نظر داشت ورود انبوه گردشگران به مقاصدی که امروز به لحاظ اقلیمی با چالش مواجه هستند موجب تعمیق چالش‌ها می‌شود.
به نظرم اگر امروز صنعت گردشگری کشور و بخش‌های وابسته به آن بحث بهبود شاخص‌های پایداری در مقاصد را جدی نگیرند، در سال‌های آتی با کاهش کیفیت منابع و محصولات گردشگری مواجه خواهیم شد.در نتیجه این وضعیت چنانچه حتی شرایط دیپلماسی کشور به سمتی برود که تحریم‌ها برداشته شود و رفت‌وآمد گردشگران خارجی به ایران سطح مناسبی پیدا کند و رونق اقتصاد موجب تحرک بیشتر در گردشگری داخلی شود اگرچه شاید بازار گردشگری به نقطه مطلوب برسد اما محصولات این حوزه با افت کیفیت مواجه خواهند شد.
یکی از مشکلات جدی که مقاصد طبیعت‌گردی ایران در این سال‌ها با آن مواجه بوده‌اند «اورتوریسم» یا «گردشگری انبوه» است. تعارضاتی که در نوروز امسال در قشم پیش آمد و آسیب‌هایی که محیط‌زیست این جزیره متحمل آن شد نشان از ضعف‌های موجود در مدیریت مقاصد و نیز لزوم توجه بیشتر به چالش‌های گردشگری انبوه در مقاصد طبیعت‌گردی کشور دارد. فکر می‌کنید برای مقابله با این مسائل و نیز برای آنکه هم بتوانیم مشکلات مرتبط با گردشگری انبوه را مدیریت کرده و هم از جذب گردشگران و چرخیدن چرخ صنعت گردشگری غافل نمانیم، باید چه اقداماتی انجام دهیم؟
به نظرم اصلی‌ترین مشکلی که داریم این است که به توازن اکوسیستم بی‌توجه هستیم. علت آنکه می‌گوییم لازم است سازمان‌های مدیریت مقصد در کشور وجود داشته باشند و از روندهای معمول گردشگری کشور فاصله بگیریم، همین بحث ایجاد توازن است.
مهم‌ترین دغدغه‌ای که داریم این است که سهم توجه به مباحث پایداری و زیربنایی باید در گردشگری کشور بالا بیاید. به نظرم همانگونه که دغدغه داریم مشکلات اقتصادی حوزه گردشگری را برطرف کنیم، باید مباحث گردشگری پایدار را نیز در نظام برنامه‌ریزی مورد توجه قرار دهیم. در واقع باید از رویکردهای انفعالی در حوزه گردشگری پایدار گذر کرده و رویکردهای اجرایی و پیگیرانه را مدنظر قرار دهیم.
در خصوص عبور از رویکردهای انفعالی در حوزه گردشگری پایدار و حرکت به سمت رویکردهای اجرایی و پیگیرانه صحبت کردید. منظور شما از رویکردهای پیگیرانه چیست و نمود عینی آن را در کدام بخش می‌توان دید؟
در این خصوص باید بگویم که سال گذشته برنامه‌ای در وزارت گردشگری با عنوان برنامه اقدام فوری گردشگری کشور تهیه شد. هدف آن برنامه بهبود شاخص‌های پایداری در گردشگری با نگاه به بدنه تصمیم‌ساز یعنی خود معاونت گردشگری و اداره کل‌های ذی‌ربط بود. حدود ۶۰ اقدام در این برنامه دیده شده بود که به زیرمجموعه‌ها اعلام شده و این برنامه‌ها نیز خیلی پیچیده نیستند.
امروز شاهد آن هستیم که توجه به بخش گردشگری پایدار دارد افزایش پیدا می‌کند یعنی اگر ضابطه‌ای نوشته می‌شود مباحث مرتبط با گردشگری پایدار در آن مورد توجه قرار می‌گیرد، همچنین ضوابط و مباحث مرتبط با گردشگری پایدار بیشتر از گذشته طرف توجه قرار می‌گیرند.
در نهایت در ستاد خدمات سفر امسال برای نخستین‌بار کمیته محیط‌زیست به عنوان یک کمیته مستقل معرفی شد و به هر حال این موارد ذکر شده برای خودشان یک شروع در حوزه گردشگری پایدار(سبز) محسوب می‌شود.
