گردشگری در ایستگاه ناترازی
نادر نینوایی- ایران که از دیرباز به عنوان کشور چهار اقلیم و یکی از مهم‌ترین مقاصد طبیعت‌گردی شناخته می‌شده، امروز گرفتار خشکسالی است. همان خشکسالی که کوروش، نخستین پادشاه هخامنشی آرزوی محفوظ ماندن کشور از آن را داشت. کشوری که در هر گوشه‌اش چاهی و قناتی بود جاذبه‌ای طبیعی رخ می‌نمود، امروز با بحران بی‌آبی دست‌به‌گریبان است و هر لحظه بیم آن می‌رود که فرونشست، طبیعت و تاریخ بکرش را در خود ببلعد.
گردشگری که در تمام دنیا به عنوان صنعتی سبز شناخته می‌شود، به جای آنکه دستگیر طبیعت کشور باشد، به سبب بی‌توجهی‌ها، کمبود نظارت و ترویج قارچ‌گونه فرهنگ مصرف‌گرایی، خود به عاملی برای افزایش غیرچارچوب‌مند مصرف آب و انرژی بدل شده است. روزی که نمک گندیده گرفته و گردشگری که باید به عنوان صنعتی سبز زمینه‌ساز بهبود شرایط محیط‌زیست کشور باشد، به عاملی برای تخریب آن تبدیل شده است. حجم بالای مصرف آب و برق در هتل‌ها حتی از میانگین مصرف خانگی آب در کشور نیز بیشتر است و زیرساخت‌های کهنه مراکز اقامتی، نفس محیط‌زیست ایران را تنگ‌تر از همیشه کرده.
گردشگری داخلی و موج سفرها به مناطق سرسبز نوار شمالی کشور، تولید انبوه زباله را در پی داشته و کشاورزی بی‌رویه و سنتی، تالاب‌ها و دریاچه‌ها را به شوره‌زار بدل کرده است. به سبب کم توجهی‌ها به محیط‌زیست، اکنون به جای شنیدن صدای پرندگان در محیط‌های طبیعی، این تنها صدای باد است که در شوره‌زارها و سکوت دشت‌های خشک کشور نجوا می‌کند و هر آن بیم آن می‌رود که حتی وزیدن بادی شهرها را با موج‌های گرد و غبار مواجه کرده و به تنگنا بیندازد. نتیجه این وضعیت، از دست رفتن منابع طبیعی و جاذبه‌هایی است که روزگاری یکی از مراکز ثقل صنعت گردشگری کشور شمرده می‌شد. گویا فریاد ناشنیده محیط‌زیست کشور هنوز به گوش مسوولان، مردم و فعالان صنعت گردشگری نرسیده که اینگونه تهی شدن ایران از ظرفیت‌ها و جاذبه‌های طبیعی‌اش را به نظاره نشسته‌اند.
غفلت از گردشگری پایدار و سبز
در دنیایی که تغییرات اقلیمی و مخاطرات محیط‌زیستی تبدیل به معضلی جدی شده، گردشگری سبز و پایدار یکی از حوزه‌هایی است بسیار مورد توجه قرار گرفته است. در ایران اما فعالان صنعت آنطور که باید به این موضوع توجه نکرده‌اند.
محمد جهانشاهی، دبیر کمیته ملی طبیعت‌گردی و گردشگری سبز کشور با تاکید بر اهمیت توجه به گردشگری سبز و پایدار، با توجه به ناترازی‌های موجود در زمینه آب و برق در کشور به «جهان‌صنعت» گفت: «بهتر است اینطور شروع کنیم که وقتی از گردشگری سبز و پایدار صحبت می‌شود، دقیقا از چه چیزی صحبت می‌کنیم. بحث اصلی این است که گردشگری سبز باید در سطح کشور و به‌ویژه در گردشگری تبدیل به یک مساله شود. وقتی صحبت از ناپایداری می‌کنیم، یعنی منابع در تمام حوزه‌ها از جمله در بخش گردشگری به‌صورت بهینه مورد استفاده قرار نمی‌گیرند. به‌طور مثال در مشهد، سرانه مصرف آب برای شهروندان این شهر زیر ۲۰۰لیتر در شبانه‌روز است اما براساس گزارش‌هایی که جامعه هتلداران استان خراسان رضوی ارائه می‌دهد، سرانه مصرف آب در گردشگری شهر مشهد و در هتل‌ها ۴۵۰لیتر در شبانه‌روز بوده یعنی میزان مصرف، بیش از دو برابر مصرف شهروندان مشهد است. این در شرایطی است که شهر مشهد، شهری حساس به آب است.»
وی ضمن اشاره به وضعیت بحرانی آب در کشور ادامه داد: «در حال حاضر تقریبا ۲۳استان کشور درگیر خشکسالی هستند. استان اصفهان که یکی از مقاصد قدیمی گردشگری کشور است، ۱۰۰درصد آن درگیر خشکسالی است. فرونشست که بدترین مرحله خشکسالی بوده و باعث از بین رفتن منابع ذخیره آب‌های زیرزمینی می‌شود، در حال حاضر در استان اصفهان چالشی جدی است. در برخی نقاط استان اصفهان، هر سال بالای ۳۰ سانتیمتر نشست داریم و تقریبا هر سه سال نزدیک به یک متر فرونشست اتفاق می‌افتد. به لحاظ تاریخی، زاینده‌رود برای شهر اصفهان و میراث جهانی و طبیعی آن نقش بسیار مهمی داشته که در این چند سال به واسطه عدم جریان زاینده‌رود، گردشگری اصفهان متاثر شده است.»
اهمیت افزایش تاب‌آوری
در شرایطی که کل کشور به شدت تحت تاثیر بحران ناترازی‌ها و کمبود آب و خشکسالی قرار گرفته و در یک نگاه کلی‌تر، دنیا با مساله گرمایش زمین روبه‌رو است، توجه به افزایش تاب‌آوری در حوزه‌هایی مانند محیط‌زیست و گردشگری اهمیتی مضاعف می‌یابد.
جهانشاهی، دبیر کمیته ملی طبیعت‌گردی و گردشگری سبز کشور ضمن تاکید بر لزوم افزایش تاب‌آوری در مواجهه با چالش‌های پیش‌رو در بخش گردشگری گفت: «مقاصد گردشگری کشور تحت تاثیر شرایطی قرار گرفته‌اند که بخشی از آن مانند تغییرات اقلیمی جهانی است. بسیاری از این چالش‌ها در دو دهه اخیر مورد بررسی قرار گرفته و اثرات منفی آن مشخص شده است. در دنیا بسیاری از کشورها در حوزه‌های پژوهشی و اجرایی، اقداماتی انجام داده‌اند و تاب‌آوری خود را افزایش داده‌اند تا بتوانند خود را با این تغییرات بزرگ وفق دهند. این اقدامات در طیف گسترده‌ای از کشورها، چه کشورهایی که جمعیت زیادی در سواحل اقیانوس‌ها دارند و چه کشورهایی که بخش زیادی از معیشت‌شان به کشاورزی وابسته است، انجام گرفته است.» وی در ادامه ضمن اشاره به وضعیت بحرانی آب و خشکسالی در کشور در سال‌های اخیر افزود: «وقتی در ۵۰سال گذشته به میزان بارش کشور نگاه می‌کنیم، متوجه می‌شویم که هر سال تقریبا یک میلیمتر از میزان بارش کم شده است. اگر ۵۰سال پیش در ایران۲۵۰میلیمتر بارندگی داشتیم، این عدد اکنون به زیر ۲۰۰میلیمتر رسیده است. در دو دهه گذشته، سال‌هایی داشتیم که بارندگی سالانه به ۱۳۰میلیمتر رسیده بنابراین باید اذعان داشت که کشور با شرایط سختی مواجه است؛ از سویی کاهش بارندگی داریم و از سوی دیگر افزایش دما را تجربه می‌کنیم. افزایش دما در ایران نسبت به میانگینی که در دنیا وجود دارد، بالاست یعنی کشور ما هم گرم‌تر و هم خشک‌تر شده است. نتیجه آن طی همین چند ماه که از ابتدای سال گذشته می‌گذرد، افزایش حجم آتش‌سوزی‌ها در مراتع و جنگل‌های کشور بوده است.»
اثرات منفی ناترازی بر گردشگری
پیامدهای منفی بحران ناترازی و خشکسالی فقط گریبانگیر محیط‌زیست کشور نشده بلکه تبعات ناخوشایند آن ابعادی به مراتب وسیع‌تر دارد و دامن صنعت گردشگری کشور را نیز گرفته است.
دبیر کمیته ملی طبیعت‌گردی و گردشگری سبز کشور در خصوص پیامدهای بحران آب و خشکسالی در کشور گفت: «وقتی از خشکسالی صحبت می‌کنیم، یعنی از خسارت‌ها و آسیب‌هایی که به بخش‌های مهمی از مقاصد و داشته‌های گردشگری کشور وارد می‌شود، صحبت می‌کنیم. خشکسالی یعنی تخلیه مناطق روستایی و افزایش حجم آتش‌سوزی‌ها، یعنی سالانه یک‌میلیون هکتار به عرصه‌های بیابانی کشور اضافه می‌شود.»
وی افزود: «زمانی که یک روستا خالی می‌شود، مهاجرت افراد به شهرها مسائل اجتماعی خاص خود را در پی دارد. بخش زیادی از گردشگری کشور هم تحت تاثیر مناطق روستایی است. با خشکسالی و مهاجرت روستاییان، زمین‌ها رها می‌شود و دانش بومی آن روستا هم با مهاجران از بین می‌رود و بخشی از میراث ناملموس کشور نیز حذف می‌شود. اینها مسائلی است که امروز گردشگری کشور را تحت تاثیر قرار داده است.»
جهانشاهی در پایان ضمن اشاره به مصرف بالای انرژی و آب در مراکز اقامتی کشور گفت: «حوزه اقامتی یکی از مهم‌ترین بخش‌های زنجیره ارزش در گردشگری است. آن بخش‌هایی که در حوزه اقامتی، بحث گردشگری خارجی را تحت تاثیر قرار می‌دهند، عمدتا هتل‌های ۴ و ۵ ستاره کشور هستند. امروز بزرگ‌ترین گروه‌های هتلی کشور یا ۵۰سال را رد کرده‌اند یا در دهه پیش‌رو به این سن می‌رسند. قدیمی بودن تاسیسات اقامتی کشور تاثیر زیادی بر کمیت و کیفیت گردشگری دارد و نتیجه این قدیمی شدن هتل‌های ایرانی، بازدهی پایین و مصرف بالای منابع است.»
لزوم تغییر در رویکردها
باتوجه به شرایط امروز کشور و بحران آب و انرژی که گریبانگیر صنعت گردشگری هم شده، توجه به توسعه گردشگری سبز و پایدار یک ضرورت جدی برای کشور است. سیاست‌های گردشگری باید به سمت حفظ منابع طبیعی و مدیریت بهینه مصرف آب و انرژی سوق داده شوند. برگزاری دوره‌های آموزشی برای فعالان صنعت گردشگری در زمینه مدیریت پایدار منابع می‌تواند به ارتقای آگاهی و بهبود عملکرد این صنعت کمک کند، همچنین نوسازی و به‌روزرسانی زیرساخت‌های گردشگری، به ویژه در هتل‌ها، برای بهینه‌سازی مصرف منابع حیاتی است. استفاده از فناوری‌های نوین نیز می‌تواند به کاهش مصرف آب و انرژی در مراکز اقامتی کمک کند.
افزون بر این ترویج فرهنگ مصرف بهینه در میان گردشگران و جوامع محلی دارای اهمیت ویژه است. باید برنامه‌های آگاهی‌بخشی در راستای مصرف مسوولانه منابع طبیعی و حفظ محیط‌زیست اجرا شود.
مدیریت بهینه منابع آبی به ویژه در استان‌های در معرض خشکسالی باید در اولویت قرار گیرد. اجرای پروژه‌های احیای منابع آب و کاهش مصرف در بخش‌های مختلف می‌تواند به جلوگیری از بحران‌های زیست‌محیطی کمک کند. با پیاده‌سازی این راهکارها، می‌توان به حفظ جاذبه‌های طبیعی و توسعه پایدار گردشگری در ایران کمک کرد و از اثرات منفی بحران‌ها کاست.
