سلامت روان؛ شرط جدید دریافت گواهینامه رانندگی
جهان صنعت، بر اساس آئین‌نامه صدور انواع گواهینامه‌های رانندگی که توسط هیئت وزیران تصویب شده و آخرین اصلاحات آن در دسترس است، ارائه گواهی سلامت روان به‌عنوان یکی از شرایط اصلی دریافت گواهینامه رانندگی در کشور، و الزامی است.
طبق ماده ۳ این آئین‌نامه، متقاضیان گواهینامه باید علاوه بر معاینات جسمی و بینایی‌سنجی، گواهی سلامت روانی خود را از مراکز پزشکی صلاحیت‌دار که مورد تأیید وزارت بهداشت و سازمان پزشکی قانونی هستند، دریافت و ارائه کنند. این الزام شامل تمامی انواع گواهینامه‌ها از جمله پایه سوم، ویژه، موتورسیکلت و غیره می‌شود.
در ماده ۹ از پیوست ۲ آئین‌نامه، به صراحت به ارزیابی اختلالات روحی و روانی (اختلالات اعصاب و روان) به‌عنوان یکی از معیارهای مهم احراز سلامت جسمانی و روانی رانندگان اشاره شده است. این ارزیابی‌ها باید بر اساس دستورالعمل‌های اجرایی وزارت بهداشت و با هماهنگی نیروی انتظامی انجام شود.
سرهنگ علی ولی‌پور، سخنگوی پلیس راهور ناجا، در یکی از مصاحبه‌های خود به این نکته تاکید کرد که سلامت روان رانندگان نقش مهمی در کاهش تصادفات جاده‌ای دارد و با اجرای این ارزیابی‌ها، ایمنی تردد در جاده‌ها به طور قابل توجهی افزایش می‌یابد.
واکنش‌ها و چالش‌ها
اجرای الزام ارائه گواهی سلامت روان، اگرچه با هدف ارتقای ایمنی و کاهش حوادث رانندگی صورت گرفته، اما برخی از متقاضیان و کارشناسان نگرانی‌هایی را درباره پیچیدگی فرآیند صدور گواهینامه و هزینه‌های اضافی مطرح کرده‌اند. همچنین حفظ محرمانگی اطلاعات روانی مراجعان یکی از دغدغه‌های مهم حقوقی است که باید مورد توجه قرار گیرد.
وضعیت عملی و توصیه‌ها
در عمل، این الزام بیشتر در زمان صدور گواهینامه اعمال می‌شود و متقاضیان دریافت گواهینامه رانندگی توصیه می‌شود پیش از مراجعه به مراکز صدور گواهینامه، با مراجعه به مراکز روان‌پزشکی یا روان‌شناسی مورد تأیید وزارت بهداشت، گواهی سلامت روانی خود را دریافت کنند تا روند دریافت مجوز رانندگی تسهیل شود.
ابهام در اعتبار گواهی سلامت روان
با اجباری شدن ارائه گواهی سلامت روان برای دریافت یا تمدید گواهینامه رانندگی، توجه افکار عمومی و کارشناسان به کیفیت، اعتبار و معیارهای صدور این گواهی‌ها جلب شده است. گفت‌وگویی با هوشنگ مقبولی، حقوقدان و پژوهشگر حقوق کیفری، در خصوص ابعاد حقوقی این موضوع انجام دادیم که اظهار داشت: بدون تبیین دقیق مفهوم سلامت روان، می‌تواند منشأ سوءتفاهم، تضاد در تشخیص و حتی صدور گواهی‌های فاقد اعتبار واقعی باشد.
مقبولی در ادامه گفت: فردی ممکن است در جامعه رفتار معمولی داشته باشد، اما در یک موقعیت خاص، خودداری‌ها و قیدوبندهایی که برای خود تعریف کرده را کنار بگذارد و رفتار متفاوتی بروز دهد. یعنی آن روی دیگر شخصیت خود را که تا پیش از آن پنهان مانده بود، آشکار کند.
۳ تعریف متفاوت از سلامت روان
وی با اشاره به اینکه مفهوم سلامت روان بسته به حوزه‌ی بررسی، تعاریف متفاوتی دارد، افزود: در جامعه حقوق کیفری، سلامت روان به این معناست که فرد در چارچوب قانون و مقررات عمل کند و دچار هنجارشکنی کیفری نشود. یعنی از منظر قانون، فردی که مرتکب جرم نمی‌شود، دارای سلامت روان است. اما این تعریف بسیار محدود است.
از سوی دیگر، مقبولی تأکید کرد: ممکن است فردی کاملاً قانون‌مدار و فاقد سابقه کیفری باشد، اما در روابط اجتماعی، در ارتباطات انسانی یا واکنش‌های روزمره خود با چالش‌هایی مواجه باشد که نشان‌دهنده‌ی تعادل روانی ضعیف یا شکننده باشد. این‌جاست که تعریف سلامت روان در علوم روان‌شناسی وارد میدان می‌شود.
این حقوقدان اضافه کرد: روان‌شناسان سلامت روان را نه‌تنها در چارچوب قانون، بلکه در مجموعه‌ای از ابعاد از جمله پایداری هیجانی، تعادل رفتاری در روابط اجتماعی، توانایی کنترل خشم و استرس، انطباق با محیط و فشارهای اجتماعی ارزیابی می‌کنند.
مقبولی بیان کرد: سلامت روان ایده‌آل، آن است که فرد در همه‌ی این حوزه‌ها در یک محدوده اعتدالی قرار داشته باشد نه صرفاً از نظر کیفری یا قانونی، بلکه از نظر روان‌شناختی و اجتماعی نیز پایدار و قابل اتکا باشد.
آیا گواهی سلامت روان قابل جعل است؟
در پاسخ به برخی نگرانی‌ها مبنی بر احتمال جعل، تقلب یا صدور فرمایشی گواهی‌های سلامت روان، این حقوقدان می‌گوید: ما زمانی می‌توانیم از جعل صحبت کنیم که یک اصل مشخص و استاندارد دقیق برای سنجش وجود داشته باشد. در حالی که هنوز درباره‌ی تعریف، شاخص‌ها، ابزارهای ارزیابی و صلاحیت صادرکننده‌ها اجماع کامل نداریم. ممکن است یک روان‌پزشک بر اساس ملاک‌های پزشکی‌اش فردی را سالم تشخیص دهد، اما یک روان‌شناس بالینی با مشاهده‌ی نشانه‌هایی دیگر، به نتایجی متفاوت برسد.
وی در پایان اضافه کرد: وقتی چهارچوب مشخصی وجود ندارد، نمی‌توان گفت یک گواهی جعل شده یا تحت فشار صادر شده؛ بلکه باید گفت سیستم ارزیابی ما هنوز دقیق و شفاف نیست. اگر مسئله سلامت روان با دقت و بر پایه معیارهای علمی و حقوقی تبیین شود، آن‌گاه نقد و راستی‌آزمایی گواهی‌ها نیز ممکن و ضروری خواهد بود.
