افزایش فشار برای حفاظت از آثار تاریخی
نادر نینوایی– در روزهای اخیر با توجه به حملات رژیم متجاوز اسرائیل به کشورمان، حساسیت‌ها درخصوص آثار تاریخی ایران افزایش یافته است. باید پذیرفت که واکنش مقام‌های رسمی کشور می‌تواند فشارها به نهادهای بین‌المللی را افزایش داده و صدور بیانیه‌های هشدار‌آمیز از سوی این نهادها نیز در نوع خود می‌تواند عاملی بازدارنده باشد و جلوی آسیب رساندن رژیم اسرائیل به آثار تاریخی ایران را بگیرد.
در روزهای گذشته نامه رسمی وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی ایران به یونسکو و مکاتبات مدیر عامل هگتا (هلدینگ گردشگری سازمان تامین اجتماعی) با نهادهای بین‌المللی گردشگری از جمله اقداماتی بوده که با هدف افزایش فشارهای بین‌المللی جهت حفاظت از میراث فرهنگی کشور به انجام رسیده است.
از سوی دیگر برخی نهادهای بین‌المللی هم در این مدت بر لزوم مصون ماندن موزه‌ها و آثار تاریخی از جنگ و درگیری تاکید کرده‌اند. در همین رابطه شورای بین‌المللی موزه‌هاICOM نگرانی عمیق خود را درخصوص تهدیدهای فزاینده‌ای که در نتیجه درگیری کنونی، موزه‌ها و کارکنان آنها را در معرض خطر قرار داده است، ابراز کرده و می‌توان گفت توجه نهادهای بین‌المللی هم به لزوم جلوگیری از تخریب آثار تاریخی در جریان جنگ تا حدودی افزایش یافته است.
تاثیر غیرقابل انکار فشارهای بین‌المللی
حجت اله مرادخانی، پژوهشگر و مدرس دانشگاه درخصوص میزان اثرگذاری فشارهای بین‌المللی جهت جلوگیری از آسیب به آثار تاریخی در جریان جنگ به «جهان‌صنعت» گفت: کشاندن موضوع لزوم مصون ماندن میراث فرهنگی در جریان حملات قطع به یقین می‌تواند تاثیر غیرقابل انکاری داشته باشد. به نظرم نباید منتظر باشیم که مسوولیت برقراری مکاتبات با نهادهای بین‌المللی را چه نهادی برعهده بگیرد و همه باید سعی کنیم که در این زمینه اطلاع‌رسانی کنیم.
وی در پاسخ به این پرسش که چقدر خوش‌بین است رژیم اسرائیل با سابقه سیاه در حمله به آثار تاریخی در غزه در مقابل فشار نهادهای بین‌المللی مسوولیت پذیرفته و از حمله به آثار تاریخی ایران اجتناب کند، گفت: تردید نکنید که نهادهای بین‌المللی اثرگذار هستند. در قضیه غزه مساله ضعیف کشی ناراحت‌کننده مطرح بود و متاسفانه مردم مظلوم غزه و فلسطین امکانی برای دفاع از آثار تاریخی خود نداشتند. ایران اما یک کشور دست و پا بسته نیست که بخواهند به همان شکل با ما برخورد کنند. ایران سفیر دائمی در یونسکو دارد و به نظرم باید در این روزها سفیر ایران در یونسکو جدا پیگیر باشد و مکاتبات هر روزه انجام دهد. ارتباطات و لابی‌های بین‌المللی با دیگر کشورها و نهادها می‌تواند موجی اثرگذار ایجاد کند. درست است که رژیم اسرائیل در شرایط کنونی افسار بریده اما اینگونه هم نیست که کشوری با عمق استراتژیک کم و با وسعتی محدود بتواند در برابر نهادهای بین‌المللی پاسخگو نباشد.
این پژوهشگر خاطر‌نشان کرد: باید از ظرفیت‌های موجود استفاده کنیم. باید با استناد به کنوانسیون لاهه وظیفه یونسکو را یادآور شویم تا قوای متخاصم تعرضی به آثار تاریخی ایران چه در اصفهان و چه در کرمانشاه یا در سایر اماکن تاریخی کشور نکند. اینکه بتوانیم موضوع اهمیت آسیب ندیدن آثار تاریخی در جریان جنگ را در عرصه بین‌الملل برجسته کنیم، اهمیت زیادی دارد. به نظرم حتی معاون گردشگری هم می‌تواند به سازمان جهانی گردشگری نامه بنویسد. به هر حال این نامه‌نگاری‌ها هزینه‌ای ندارد. در این عرصه باید ۱۰۰در‌صد توان خود را بگذاریم و قطعا این اقدامات و فشارها در عرصه بین‌الملل بازدارندگی خواهد داشت. کنوانسیون ۱۹۷۲ درخصوص آثار تاریخی و طبیعی و کنوانسیون لاهه مصوب ۱۹۵۴ بالاترین تعهدات بین‌المللی برای حفاظت، نگهداری و مرمت آثار تاریخی و طبیعی جهانی هستند و بندها و مفاد لازم‌الاجرایی چه در زمان جنگ و چه در زمان صلح دارند. کنوانسیون لاهه دو پروتکل دارد که یکی در ۱۹۵۴ به تصویب رسیده و دیگری در ۱۹۹۲ مصوب شده است که این دومی تعهدات بیشتری برای حفاظت از میراث فرهنگی دارد و به صراحت کشورها را ملزم به حفاظت از میراث فرهنگی در زمان جنگ کرده است. بنابراین اگر عدم الزامی ببینند بسته به اینکه لابی ما چقدر قوی باشد یونسکو حتی می‌تواند مکاتبات رسمی با شورای امنیت داشته باشد و از بازوهای اجرایی سازمان ملل متحد برای دفاع و حفاظت از اموال فرهنگی و تاریخی کشور استفاده کند.
هشدار مدیرعامل هگتا به نهادهای بین‌المللی گردشگری
در داخل کشور اقداماتی برای اثرگذاری بر نهادهای بین‌المللی و در جهت حفاظت از میراث فرهنگی و زیرساخت‌های گردشگری کشور به انجام رسیده است.
در تازه‌ترین اقدام علیرضا تابش، مدیرعامل و نایب‌‌رییس هیات‌مدیره هلدینگ گردشگری تامین اجتماعی (هگتا)، در نامه‌هایی رسمی به دبیرکل سازمان جهانی گردشگری (UNWTO)، رییس اتحادیه جهانی سفر و گردشگری (WTTC)، و رییس اتحادیه کشورهای آسیا- اقیانوسیه برای سفر و گردشگری(PATA)، درخصوص تهدیدهای ناشی از حملات نظامی اخیر به زیرساخت‌های غیرنظامی ایران هشدار داد و خواستار موضع‌گیری شفاف و حمایت عملی این نهادها از میراث فرهنگی ایران شد.
این نامه‌ها که به دنبال حمله نظامی اخیر به خاک ایران در تاریخ ۱۳ ژوئن نگاشته شده‌اند، علیرضا تابش با تاکید بر اصول بنیادی نهادهای گردشگری جهانی از جمله صلح، احترام متقابل، توسعه پایدار و حفاظت از میراث فرهنگی و طبیعی تصریح کرده است که تداوم حملات به زیرساخت‌های غیرنظامی و فرهنگی نه‌تنها تهدیدی علیه یک کشور بلکه خطری جهانی برای حافظه تاریخی بشر به شمار می‌رود.
مدیرعامل هلدینگ گردشگری تامین اجتماعی (هگتا) هشدار داده است که حمله به فرودگاه‌ها، مناطق مسکونی و حتی تاسیسات صلح‌آمیز هسته‌ای، صرف‌نظر از تبعات حقوقی آن، با اصول اخلاقی گردشگری پایدار در تضاد است و می‌تواند پیامدهایی زیست‌محیطی و اجتماعی در سطح منطقه‌ای و جهانی به همراه داشته باشد. تابش همچنین در این نامه‌ها به جایگاه برجسته ایران در میراث جهانی اشاره کرده و نوشته است: «ایران با داشتن ده‌ها اثر ثبت‌شده در فهرست یونسکو و هزاران میراث تاریخی ملموس و ناملموس، بخش مهمی از حافظه فرهنگی بشریت را در خود جای داده و تهدید این گنجینه‌ها، موضوعی فراتر از مرزهای ملی است.»
تابش خطاب به روسای WTTC و PATA نیز نوشته است: «ملت ایران، با سابقه‌ای کهن در مهمان‌نوازی، صلح و فرهنگ، از سحرگاه ۱۳ ژوئن تاکنون در حال عزاداری برای از دست دادن کودکان، مادران، خدمتگزاران ملی و شخصیت‌های علمی و فرهنگی خود است و با صبر و استقامت در برابر حمله‌ای آشکار به حاکمیت و امنیت خود ایستاده است.»
او با بیان اینکه فعالان گردشگری ایران با وجود چالش‌ها همواره در مسیر تعامل و ارتباط ملت‌ها ایستاده‌اند، از نهادهای بین‌المللی خواسته است «در کنار ما صدای مردمی باشید که ریشه در تاریخ همه جهانیان دارد.»
تابش در بخش دیگری از نامه خود تاکید کرده است که «سکوت سازمان‌های تخصصی گردشگری در برابر این اتفاقات تلخ، می‌تواند فاصله میان صنعت و وجدان انسانی را بیشتر کند. دعوت می‌کنیم با موضع‌گیری اخلاقی و حرفه‌ای، نشان دهید که صنعت گردشگری، در روزهای سخت نیز در کنار مردم، فرهنگ و صلح باقی می‌ماند.»
تابش آمادگی کامل را برای همکاری فرهنگی و انتقال پیام‌های اصیل از چهره واقعی ایران به جهانیان اعلام کرده و گفته است: «در هگتا آماده‌ایم با نهادهای بین‌المللی به گفت‌وگو بنشینیم و چهره واقعی ایران را فراتر از روایت‌های تحریف‌شده، در ذهن جهانیان زنده نگه داریم.»
آزمونی برای نهادهای بین‌المللی
نامه‌نگاری‌ها و مکاتبات با نهادهای بین‌المللی برای نجات میراث فرهنگی ایران اما محدود به مکاتبات علیرضا تابش نبوده است. قائم‌مقام وزیر میراث‌فرهنگی هم از اقدام وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی و مکاتبه با یونسکو خبر داده است.
علی دارابی تاکید کرده که در شرایط کنونی، اقدام مسوولانه و درخور تقدیر وزیر میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی، سیدرضا صالحی امیری، در مکاتبه رسمی با یونسکو و مطالبه جدی برای فعال‌سازی تمامی ظرفیت‌های حقوقی و دیپلماتیک جهت پیشگیری از هرگونه آسیب به میراث‌فرهنگی ایران، نشان از درک عمیق مسوولان فرهنگی کشور از حساسیت این برهه دارد. این نامه نه یک هشدار معمول که ناقوس خطر برای وجدان جهانی است.
وی تاکید کرده که ایران، قاطعانه اعلام کرده که میراث‌فرهنگی، نه تنها سند هویت ملّی، بلکه بخشی جدایی‌ناپذیر از حافظه بشری است. ما خواهان اقدام فوری، موثر و الزام‌آور از سوی سازمان‌های بین‌المللی و خاصه یونسکو هستیم؛ نه فقط برای پاسداشت فرهنگ ایران بلکه برای صیانت از میراث مشترک جهانی.
شایان ذکر است پیش از این جمهوری اسلامی ایران با ارسال درخواستی رسمی به یونسکو، خواستار اقدام فوری این نهاد بین‌المللی برای حفاظت از میراث‌فرهنگی و طبیعی خود در برابر تهدیدات ناشی از تجاوزات نظامی اخیر رژیم صهیونیستی شد.
این نامه خطاب به آدری آزولای، دبیرکل سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) نوشته و در آن از یونسکو به عنوان نهادی بین‌المللی خواسته شده بود وبرای حفاظت از میراث‌فرهنگی و طبیعی ایران در برابر تهدیدات ناشی از تجاوزات نظامی اخیر، اقدامات فوری و موثری انجام دهد.
این درخواست که توسط رضا صالحی‌امیری، وزیر میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی ایران امضا شده، با استناد به کنوانسیون ۱۹۵۴ لاهه (حمایت از اموال فرهنگی در زمان جنگ) و کنوانسیون ۱۹۷۲ حمایت از میراث جهانی، بر مسوولیت یونسکو و جامعه بین‌المللی در حفظ این گنجینه‌های بی‌بدیل تاکید دارد.
در نامه ارسالی ایران به یونسکو، با اشاره به تجاوزات نظامی اخیر رژیم صهیونیستی (اسرائیل)، هشدار داده شده است که بسیاری از این آثار در معرض تهدید مستقیم و غیرمستقیم قرار گرفته‌اند. رضا صالحی‌امیری در این نامه رسما از یونسکو خواسته که بیانیه‌ای رسمی صادر و بر لزوم حفظ میراث‌فرهنگی و طبیعی ایران تاکید کند. هشدار رسمی به رژیم صهیونیستی در چارچوب کنوانسیون ۱۹۵۴ لاهه (ماده ۴) مبنی بر احترام به اموال فرهنگی از دیگر خواسته‌های مطرح شده در نامه وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی ایران به یونسکو است.
ابراز نگرانی شورای بین‌المللی موزه‌ها
با توجه به هشدارهای مطرح شده، اندک اندک نهادهای بین‌المللی نیز در حال حساس شدن به وضعیت میراث فرهنگی در ایران و در جریان جنگ اخیر شده‌اند.
در تازه‌ترین خبر، شورای بین‌المللی موزه‌هاICOM نگرانی عمیق خود را درخصوص تهدیدهای فزاینده‌ای که در نتیجه درگیری کنونی، موزه‌ها و کارکنان آنها را در معرض خطر قرار داده است، ابراز کرد.
شورای بین‌المللی موزه‌ها (ایکوم) در بیانیه‌ای از تمامی طرف‌ها خواست به کنوانسیون‌های بین‌المللی مربوط به حفاظت از میراث فرهنگی در زمان صلح و جنگ پایبند باشند.
در این بیانیه آمده است: «در شرایط امنیتی چالش‌برانگیز کنونی، تامین ایمنی و رفاه کارکنان موزه‌ها، همراه با اجرای اقدامات پیشگیرانه برای حفاظت از مجموعه‌های موزه‌ای، باید در صدر اولویت‌های جوامع موزه‌ای و مقامات ملی قرار گیرد.
برای کمک بیشتر به متخصصان موزه‌ای که در این عملیات‌های پیشگیرانه مشارکت دارند، منابع متعددی که به این حوزه‌های حیاتی می‌پردازند، به طور رایگان در دسترس قرار گرفته‌اند که در وبسایت ایکوم موجود است.
هر یک از متخصصانی که در مواقع اضطراری به مشاوره تخصصی در زمینه امنیت موزه‌ها، مستندسازی یا اقدامات حفاظتی نیاز دارند، می‌توانند آزادانه با کمیته‌های بین‌المللی مرتبط ایکوم یا دبیرخانه این شورا تماس بگیرند.»
چندی پیش نیز جمعی از موزه‌داران ایران از سازمان‌ها و نهادهای فرهنگی از جمله یونسکو، ایکوم و ایکوموس خواسته بودند براساس قوانین و پروتکل‌های بین‌المللی با قاطعیت، از جامعه پایبند به حفظ میراث فرهنگی جهان، بخواهند تا این نقض آشکار تعهدات بین‌المللی را محکوم کرده و روند آن را متوقف سازد.
نامه جمعی از چهره‌های ایرانی به یونسکو
جمعی از چهره‌های حوزه میراث فرهنگی، علمی، فرهنگی، هنری و دانشگاهی ایران در واکنش به تشدید تهدیدهای ناشی از تجاوز نظامی رژیم صهیونیستی علیه ایران و با احتمال آسیب رساندن به میراث تاریخی، فرهنگی و طبیعی کشور، در نامه‌ای به دبیرکل یونسکو، خواستار اقدام فوری این نهاد بین‌المللی در دفاع از میراث مشترک بشری شدند.
در این نامه آمده است: ایران با پیشینه‌ای چند هزار ساله و گنجینه‌ای بی‌نظیر از میراث ثبت‌شده جهانی، از جمله مواریث بشری باارزشی است که حفظ آن مسوولیتی فراتر از مرزهای سیاسی را طلب می‌کند. نگارندگان با اشاره به حملات اخیر که در نزدیکی محدوده ثبت جهانی بیستون رخ داده، این رخداد را زنگ خطری برای سایر محوطه‌های تاریخی ایران دانسته‌اند و تاکید کرده‌اند که سکوت جامعه جهانی می‌تواند پیامدهایی فاجعه‌بار برای حافظه فرهنگی بشر داشته باشد.
نویسندگان این بیانیه، با استناد به اسناد بین‌المللی نظیر کنوانسیون ۱۹۵۴ لاهه درباره حمایت از اموال فرهنگی در هنگام مخاصمات مسلحانه، کنوانسیون ۱۹۷۲ حفاظت از میراث فرهنگی و طبیعی جهان و نیز قطعنامه ۲۳۴۷ شورای امنیت، اقدام نظامی علیه اماکن فرهنگی را نقض صریح تعهدات دولت‌ها در قبال میراث بشری دانسته‌اند. آنها خواستار صدور بیانیه فوری یونسکو، اعمال ابزارهای الزام‌آور بین‌المللی، هشدار رسمی به رژیم اسرائیل، تشکیل کمیته‌های نظارتی و فعال‌سازی ظرفیت‌های سازمان ملل برای جلوگیری از تکرار فجایع فرهنگی شده‌اند.
نگارندگان با اشاره به سوابق مستند رژیم صهیونیستی در حمله به اماکن فرهنگی در دیگر کشورها، از جمله تخریب آثار تمدنی در فلسطین و لبنان، خواستار آن شده‌اند که یونسکو با رویکردی مسوولانه، حقوقی و شفاف در قبال تهدیدات جاری علیه میراث فرهنگی ایران ایستادگی کند و سکوت را کنار بگذارد.
باتوجه به اقدامات اخیر و با نظر به نامه نگاری وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی ایران با یونسکو، به نظر می‌رسد اقدامات اولیه برای حفاظت از آثار تاریخی ایران در عرصه بین‌المللی در جریان است و این شرایط باعث خوشبینی درخصوص آسیب ندیدن آثار تاریخی ایران در جریان حملات متجاوزانه اخیر شده است.
