تاب‌آوری اجتماعی در عصر بحران‌های فراگیر
فرزاد کلاته ، دکترای علوم سیاسی
گزارش «توسعه اجتماعی در زمان بحران‌های فراگیر: فراخوانی برای اقدام جهانی» که در سال۲۰۲۴ توسط اداره امور اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل متحد منتشر شده است، تصویری جامع و تحلیلی از وضعیت توسعه اجتماعی در جهان در مواجهه با بحران‌های متعدد و همزمان ارائه می‌دهد و راهکارهای کلیدی برای افزایش تاب‌آوری دولت‌ها و جوامع در این شرایط بحرانی را مطرح می‌کند.
در سال‌های اخیر جهان با بحران‌های متعددی ازجمله همه‌گیری کووید-۱۹، بحران‌های مالی، تغییرات اقلیمی، درگیری‌های ژئوپلیتیک و مخاطرات طبیعی روبه‌رو شده است که هر یک به‌تنهایی و در ترکیب با یکدیگر، چالش‌های بی‌سابقه‌ای برای توسعه اجتماعی ایجاد کرده‌اند. این بحران‌ها به‌سرعت از مرزهای جغرافیایی عبور کرده و تاثیرات عمیقی بر زندگی مردم، به‌ویژه گروه‌های آسیب‌پذیر، گذاشته‌اند. گزارش تاکید می‌کند که شوک‌ها در حال شدیدتر، گسترده‌تر و مرتبط‌تر شدن هستند و همین امر مدیریت آنها را پیچیده‌تر کرده است.
بحران‌ها باعث افزایش فقر شدید و نابرابری شده‌اند به‌گونه‌ای که پس از همه‌گیری کووید-۱۹، جهان شاهد اولین افزایش فقر شدید در دو دهه گذشته بوده است. نابرابری ثروت نیز به‌شدت افزایش‌یافته به‌طوری که در سال ۲۰۲۲، نیمی از فقیرترین جمعیت جهان تنها ۲درصد از ثروت جهانی را در اختیار داشتند در حالی که ۱۰درصد ثروتمندترین‌ها ۷۶درصد ثروت را در اختیار داشتند، همچنین نرخ بیکاری در کشورهای کم‌درآمد همچنان بالا باقی‌مانده و شکاف اشتغال افزایش‌یافته است.
توسعه اجتماعی به معنای به زیستن و ارتقای کیفیت زندگی انسان‌هاست که در عصر مدرن ابعاد پیچیده‌تری یافته است. توسعه پایدار که در گزارش کمیسیون برانتلند ۱۹۸۷ تعریف شده، بر توازن میان سه ستون اصلی جامعه، محیط‌زیست و اقتصاد تاکید دارد. این سه بعد به هم تنیده‌اند و توسعه‌ای پایدار محسوب می‌شوند که نیازهای نسل حاضر را برآورده کنند بدون اینکه توانایی نسل‌های آینده را به خطر اندازد.
اهداف توسعه پایدار (SDGs) در قالب ۱۷محور ازجمله پایان دادن به فقر، تضمین آموزش باکیفیت، برابری جنسیتی، دسترسی به انرژی پاک، کاهش نابرابری‌ها و حفاظت از محیط‌زیست تعریف شده‌اند که تحقق آنها نیازمند همکاری جهانی و اقدامات هماهنگ است.
گزارش نشان می‌دهد کشورهایی که ظرفیت‌های بالاتری در زمینه حکمرانی خوب، ادغام اقتصادی، پیچیدگی اقتصادی و سرمایه اجتماعی دارند، بهتر می‌توانند شوک‌ها و بحران‌ها را مدیریت کرده و در مسیر توسعه اجتماعی پیشرفت کنند. تاب‌آوری به معنای توانایی دولت‌ها و جوامع در پیش‌بینی، مقابله و بازیابی از بحران‌هاست.
در مقابل دولت‌ها و جوامع شکننده که ظرفیت‌های لازم را ندارند، هزینه‌های بیشتری در مواجهه با بحران‌ها متحمل می‌شوند و روند توسعه اجتماعی آنها به‌شدت آسیب می‌بیند. این وضعیت نه‌تنها برای خود آنها بلکه برای کل نظام جهانی تهدید است زیرا بحران‌ها مرز نمی‌شناسند و اثرات آنها به‌صورت زنجیره‌ای گسترش می‌یابد.
در این راستا گزارش بر لزوم همکاری‌های بین‌المللی تاکید کرده و خواستار حمایت مالی و علمی دولت‌های توسعه‌یافته از دولت‌های آسیب‌پذیر است، همچنین در سطح داخلی، گروه‌های آسیب‌پذیر مانند کارگران، زنان، روستاییان و حاشیه‌نشینان نیازمند حمایت ویژه هستند تا بتوانند از پیامدهای بحران‌ها در امان بمانند.
وضعیت ایران در برابر بحران‌ها و توسعه اجتماعی
براساس شاخص‌های مختلف ازجمله شاخص «دولت شکننده» و شاخص «لگاتوم»، ایران در گروه کشورهای آسیب‌پذیر قرار دارد و تاب‌آوری دولت و جامعه در وضعیت مطلوب نیست. برای بهبود این وضعیت، نیازمند افزایش ظرفیت دولت از طریق اصلاحات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی است. افزایش ظرفیت دولت به معنای توانایی در تدوین و اجرای سیاست‌ها، مدیریت کارآمد، کنترل فساد، حفظ شفافیت و مسوولیت‌پذیری و اجرای قوانین است. مولفه‌های مهم در افزایش ظرفیت دولت شامل ظرفیت استخراج منابع انسانی و مادی، ظرفیت تنظیمی و ظرفیت بازتوزیعی است، همچنین جامعه مدنی قوی نقش مهمی در افزایش انسجام اجتماعی و موفقیت سیاست‌های دولتی دارد که به افزایش تاب‌آوری کمک می‌کند.
گزارش چندین اقدام مهم را برای افزایش تاب‌آوری و پیشبرد توسعه اجتماعی پیشنهاد می‌کند:
– تقویت سیستم‌های حمایت اجتماعی: تنها نیمی از جمعیت جهان به حداقل یک نوع حمایت اجتماعی دسترسی دارند. توسعه بازارهای بیمه منظم و پوشش گسترده حمایت اجتماعی، به‌ویژه برای گروه‌های آسیب‌پذیر ضروری است.
– کاهش بار بدهی کشورهای در حال توسعه: از طریق مبادله بدهی برای سرمایه‌گذاری در توسعه پایدار و تسهیل توسعه نهادی می‌توان ظرفیت این کشورها را برای مقابله با بحران‌ها افزایش داد.
– سرمایه‌گذاری در مقابله با تغییرات اقلیمی: کاهش اثرات منفی تغییرات آب‌وهوایی و افزایش آمادگی برای مواجهه با بحران‌های فراگیر از اولویت‌های ضروری است.
– محدود کردن خشونت‌ها و تقویت حکمرانی خوب: ایجاد نهادهای پاسخگو، شفاف و مسوول و اجرای قوانین به‌صورت موثر، پایه‌های افزایش تاب‌آوری هستند.
– تقویت همکاری‌های بین‌المللی: مدیریت بحران‌های جهانی مانند جنگ‌ها، بیماری‌های همه‌گیر و تغییرات اقلیمی بدون همکاری جمعی دولت‌ها ممکن نیست.
گزارش «توسعه اجتماعی در زمان بحران‌های فراگیر» تصویری روشن از چالش‌های پیچیده‌ای ارائه می‌دهد که جهان امروز با آنها روبه‌رو است و نشان می‌دهد که توسعه اجتماعی پایدار تنها در سایه افزایش ظرفیت دولت‌ها و جوامع، تقویت همکاری‌های بین‌المللی و حمایت ویژه از گروه‌های آسیب‌پذیر امکان‌پذیر است. برای کشورهایی مانند ایران که در معرض آسیب‌پذیری‌های ساختاری هستند، اصلاحات گسترده در حوزه‌های سیاسی، اقتصادی و اجتماعی و تقویت جامعه مدنی از الزامات حیاتی است. تنها با این اقدامات است که می‌توان تاب‌آوری لازم برای مقابله با بحران‌های آینده و پیشبرد اهداف توسعه پایدار را فراهم کرد.
