بالا گرفتن تنش در محوطه‌های تاریخی
نادر نینوایی– در روزهای اخیر وقوع درگیری میان قاچاقچیان آثار تاریخی و یگان حفاظت میراث فرهنگی آن هم در حریم تخت‌جمشید خبرساز شده است.
گفته شده قاچاقچیانی که قصد سرقت یک کتیبه تاریخی را در حریم تخت‌جمشید داشتند، با یگان حفاظت میراث فرهنگی درگیر شدند. این درگیری به زخمی شدن یک نفر از نیروهای یگان حفاظت میراث فرهنگی منجر شد. جسور شدن و جولان قاچاقچیان، نشان از نوک کوه یخی بوده که بخش اعظم آن هنوز پنهان مانده است.
کمبود نیروی انسانی، خودرو و تجهیزات، توان اجرایی یگان حفاظت میراث فرهنگی را به شدت کاسته است و ضعف در قوانین حوزه میراث فرهنگی و سبک بودن مجازات‌ها در عمل موجب جسور شدن قاچاقچیان آثار تاریخی و حفاران غیرمجاز شده است.
نگاهی به تعدد حفاری‌های غیرمجاز در جای‌جای کشور گواهی بر ضعف در حوزه قوانین، اجرا و نیز کمبودها در حوزه یگان حفاظت میراث فرهنگی است. در کنار این موارد اما بی‌شک نا آشنایی مردم با آسیب‌های حفاری غیرمجاز برای محوطه‌های تاریخی، موجب تشدید آسیب‌پذیری محوطه‌های باستانی کشور شده است.
جولان حفاران و قاچاقچیان آثار تاریخی
نگاهی به اخبار منتشرشده از دستگیری‌های حفاران غیرمجاز و قاچاقچیان به خوبی عمق فاجعه‌ای که در حال روی دادن است را آشکار می‌کند.
در همین یک هفته اخیر کارکنان فرماندهی انتظامی بروجرد چهار نفر حفار غیرمجاز همراه با ابزار و وسایل حفاری را دستگیر کردند. دو هفته قبل در سیزدهم اردیبهشت ماه نیز مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان ایلام از دستگیری حفاران غیرمجاز آثار تاریخی در شهرستان بدره خبر داد.
در چهاردهم اردیبهشت ماه این بار فرمانده انتظامی مراغه از دستگیری هفت حفار غیرمجاز آثار تاریخی و فرهنگی در این شهرستان خبر داد.
در دهم اردیبهشت ماه فرمانده یگان حفاظت اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی گلستان از شناسایی و دستگیری پنج نفر حفار غیرمجاز در شهرستان کردکوی و در محوطه‌ای تاریخی خبر داد.
جالب آنکه حتی در شلوغی‌های تعطیلات نوروز نیز حفاران غیرمجاز بیکار ننشسته و فعالیت‌های خود را متوقف نکردند. در اوایل فروردین ماه فرمانده یگان حفاظت میراث فرهنگی استان زنجان از شناسایی و دستگیری چهار نفر از اعضای باند حفاری غیرمجاز و کشف فلزیاب و ادوات حفاری در شهرستان سلطانیه خبر داد. اگر قرار باشد لیستی از حفاری‌های غیرمجاز در چند سال اخیر تهیه شود به جرات می‌توان گفت که کاغذ تمام صفحات روزنامه هم برای انعکاس آن کافی نیست. واقعیت امروز ایران این است که میراث فرهنگی هر لحظه با خطر تجاوز و حفاری غیرقانونی رو‌به‌رو است. حال در نظر داشته باشید این فقط اخبار دستگیری‌هاست که منتشر می‌شود و مواردی که حفاران غیرمجاز موفق به غارت اموال تاریخی ایرانیان می‌شوند در هیچ رسانه‌ای انعکاس نمی‌یابد و کسی از آنها آگاه نیست.
درگیری قاچاقچیان با یگان حفاظت در حریم تخت‌جمشید
آنطور که خبرگزاری ایسنا گزارش داده است، درگیری میان قاچاقیان آثار تاریخی و نیروهای یگان حفاظت در مرودشت (استان فارس) رخ داده است؛ در حریم تخت‌جمشید. این نخستین بار نیست که قاچاقچیان با نیروهای یگان حفاظت میراث فرهنگی در این منطقه درگیر می‌شوند. گزارش‌هایی وجود دارد که نشان می‌دهد قاچاقچیان با سلاح گرم، نیروهای یگان حفاظت میراث فرهنگی را تهدید به مرگ کرده‌اند.
افشین ابراهیمی، معاون میراث فرهنگی استان فارس به دنبال پیگیری‌های ایسنا، حادثه مرودشت را تایید کرد و گفت که چند روز پیش، تعدادی قاچاقچی قصد سرقت یکی از کتیبه‌های تاریخی (گفته می‌شود ساسانی) را در حریم تخت‌جمشید داشتند که با توجه به شناسایی تحرکات قبلی نسبت به سرقت و تخریب این کتیبه، نیروهای یگان حفاظت در آن منطقه کمین کرده بودند که در جریان خودداری نیروهای یگان از وقوع این سرقت و تخریب، یک نفر از نیروهای یگان بر اثر اصابت ضربات چاقو، مجروح می‌شود.
به گفته معاون میراث فرهنگی استان فارس، ضارب که قصد سرقت و تخریب کتیبه تاریخی در حریم تخت‌جمشید را داشت، هم‌اکنون به مراجع انتظامی و قضایی برای تشکیل پرونده تحویل داده شده است.
تجربه کشورهای دیگر در مواجهه با گنج‌یابان
برای مقابله موثر با گنج‌یابی و حفاری غیرمجاز می‌توان از تجربیات کشورهای دیگر نیز بهره برد.
مرکز پژوهش‌های مجلس در پژوهش «رویکردهای مواجهه با حفاری غیرمجاز برای کاوش آثار تاریخی فرهنگی» به مطالعه چند کشور پرداخته است. در این گزارش در مورد شرایط حفاری غیرمجاز در کشورهای مورد مطالعه آمده است: «طبق آمار سازمان ملی آثار فرهنگی چین، بیش از ۶۰درصد از حفاری‌های غیرمجاز در محوطه‌های تاریخی این کشور، توسط گروه‌های سودجو انجام شده‌اند. در مصر حفاری‌های غیرمجاز در سایت‌های باستانی ازجمله مقبره‌های فراعنه و اهرام، تهدیدی جدی برای آثار تاریخی این کشور ایجاد کرده‌اند. در عراق نیز بنا بر گزارش‌های یونسکو، بیش از ۵۰درصد از محوطه‌های باستانی در معرض حفاری‌های غیرمجاز قرار دارند. حتی کشورهای توسعه‌یافته‌ای مانند ایتالیا و آمریکا نیز با این چالش مواجه‌اند و نیاز به همکاری‌های بین‌المللی و تقویت قوانین حفاظتی در سطح جهانی بیش‌ازپیش احساس می‌شود.» در این گزارش بیان شده است: «در عراق و مصر به دلیل شرایط امنیتی و سیاسی خاص، تمرکز بیشتر بر آموزش و آگاهی‌بخشی عمومی در سطح محلی است. برنامه‌های آموزشی اغلب به صورت کارگاه‌ها و دوره‌های کوتاه‌مدت برگزار می‌شوند و آموزش‌ها عمدتا از طریق رسانه‌ها و نهادهای فرهنگی انجام می‌گیرد. این دو کشور، به دلیل چالش‌های موجود، هنوز نتوانسته‌اند سیستم‌های جامع و یکپارچه‌ای برای حفاظت از میراث فرهنگی ایجاد کنند اما اقدامات پیشگیرانه‌ای در زمینه آگاه‌سازی عمومی و افزایش توجه به ارزش‌های فرهنگی انجام داده‌اند. جرم‌انگاری در این کشورها عمدتا بر پدیده قاچاق و تخریب آثار تاریخی، به‌ویژه در بستر بحران‌های اجتماعی و گاهی جنگ‌ها متمرکز است. آنها در تلاش هستند تا با بهره‌گیری از فناوری‌های نوین، مانند استفاده از پهپاد و ایجاد پایگاه‌های داده دیجیتال از آثار و محوطه‌ها، سیستم‌های حفاظتی موثرتری ایجاد کنند.» در مورد کشور چین تجربیات چنین تحلیل شده است: «چین به عنوان یکی از بزرگ‌ترین و پرجمعیت‌ترین کشورهای جهان، رویکردی متفاوت اتخاذ کرده است. این کشور توانسته با بهره‌گیری از نظارت‌های پیشرفته و ابزارهای آموزشی گسترده، اقدامات موثری برای حفاظت از میراث فرهنگی انجام دهد. دوره‌های آموزشی مرتبط، از سطح مدارس آغاز می‌شود و در سطوح مختلف ادامه پیدا می‌کند و در دانشگاه‌ها گسترش می‌یابد. چین از فناوری‌های نوینی مانند سیستم‌های نظارتی دیجیتال و هوش مصنوعی برای حفاظت از آثار تاریخی بهره می‌برد. در این کشور، جرم‌انگاری مرتبط با تخریب و قاچاق آثار فرهنگی به‌شدت اعمال می‌شود و قوانین سختگیرانه‌ای برای مقابله با اینگونه تخلفات در نظر گرفته شده است. با اتکا به این قوانین و اقدامات پیشگیرانه، چین توانسته از بسیاری از تهدیدات جدی در این حوزه جلوگیری کند.»
روش مواجهه ایتالیا و آمریکا با حفاری غیرمجاز
ایتالیا با توجه به آثار تاریخی شاخصی که دارد برای مقابله با این تهدیدات چه کرده است؟ این گزارش تجربه ایتالیا را اینطور توصیف کرده: «ایتالیا به عنوان یکی از پیشگامان حفاظت از میراث فرهنگی در قاره اروپا، تجربه‌های موفق متعددی در این زمینه دارد. این کشور علاوه‌بر وضع قوانین دقیق و سختگیرانه برای حفاظت از آثار فرهنگی، به‌طور منظم برنامه‌های آموزشی تخصصی و عمومی برگزار می‌کند. آموزش‌ها به‌ویژه در سطح دانشگاه‌ها و در قالب کارگاه‌های تخصصی برای مرمتگران و کارشناسان حوزه آثار تاریخی انجام می‌پذیرد. ایتالیا از سیستم‌های نظارتی پیشرفته‌ای برای جلوگیری از قاچاق آثار فرهنگی استفاده می‌کند. این کشور همواره بر نظارت دقیق بر حفظ آثار و جلوگیری از تخریب آنها تاکید دارد و با تجربیات موفق خود می‌تواند الگوهای اجرایی ارزشمندی را در اختیار سایر کشورها قرار دهد.» کشور منتخب بعدی در این پژوهش آمریکاست، در گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس در مورد تجربه آمریکا آمده است: «در ایالات متحده آمریکا، قوانین فدرال به‌طور جدی برای حفاظت از میراث فرهنگی در برابر تخریب و قاچاق اجرا می‌شود. این کشور دارای سیستم‌های نظارتی و اجرایی قدرتمندی است که در راستای جلوگیری از آسیب به آثار تاریخی فعالیت می‌کنند. اقدامات قضایی و قانونی سختگیرانه‌ای برای مقابله با تخریب و قاچاق آثار فرهنگی طراحی شده است. در کنار این موارد، ایالات‌متحده آمریکا بر توسعه برنامه‌های آموزشی و آگاهی‌بخشی عمومی تمرکز دارد. این برنامه‌ها شامل دوره‌های آموزشی در مدارس و دانشگاه‌ها و همچنین برنامه‌های رسانه‌ای است که با هدف افزایش آگاهی جامعه نسبت به اهمیت حفاظت از آثار تاریخی و فرهنگی اجرا می‌شوند.»
در بخشی از این گزارش آمده است: «در حوزه قانونگذاری، ایران اقداماتی ازجمله تعیین مجازات‌هایی نظیر حبس و جریمه‌های مالی را در پیش گرفته است. با این حال، چالش‌هایی مانند محدودیت‌های مالی، کمبود نیروی انسانی و نبود نظارت کافی، اجرای موثر این قوانین را با مشکل مواجه کرده‌اند. در این میان، افزایش آگاهی عمومی و تقویت ابزارهای نظارتی می‌تواند نقش کلیدی در کنترل این پدیده ایفا کند.» پژوهشگران مرکز پژوهش‌های مجلس در بخش دیگری از این گزارش آورده‌اند: «کشورهایی مانند چین و ایالات‌متحده آمریکا با بهره‌گیری از فناوری‌های پیشرفته و اجرای سیاست‌های جامع، در مدیریت این چالش موفق بوده‌اند. چین با استفاده از سامانه‌های هوشمند برای نظارت بر محوطه‌های تاریخی و برگزاری محاکمه‌های علنی برای متخلفان، بازدارندگی موثری ایجاد کرده است. در اروپا نیز کشورهایی چون ایتالیا و فرانسه، با هماهنگی میان نهادهای مختلف و ارتقای سطح آموزش عمومی، به نتایج قابل توجهی دست پیدا کرده‌اند.» در نهایت باید ابراز داشت با توجه به تجربیات موجود، بازنگری در قوانین و مجازات‌های تعیین‌شده برای حفاران غیرمجاز، کمک گرفتن از جامعه محلی و ارائه آموزش‌های موثر در مدارس می‌تواند زمینه‌ساز بهبود شرایط باشد و زمینه را برای محدود شدن فعالیت گنج‌یابان در محوطه‌های تاریخی کشور فراهم کند.
