سرمایه‌های ملی بر باد رفته

علی حسینی- با توجه به اهمیت شرکت‌های دانش‌بنیان در رشد اقتصادی و نوآوری‌های صنعتی، طی سال‌های اخیر حمایت‌های مالی و وام‌های متعددی از سوی دولت به این شرکت‌ها اعطا شده است. بیش از 10هزار شرکت دانش‌بنیان در ایران از این تسهیلات بهره‌مند شده‌اند. با این حال، مساله اصلی این است که باوجود تخصیص منابع مالی، هنوز بازدهی و خروجی ملموسی از این حمایت‌ها مشاهده نمی‌شود. یکی از مشکلات اساسی در حوزه تسهیلات اعطایی به شرکت‌های دانش‌بنیان، ضعف در ساختارهای نظارتی است. تاکنون ابزارهای دقیق و موثری برای ارزیابی هزینه‌کرد و بازدهی این تسهیلات تعریف نشده‌اند. بسیاری از شرکت‌ها پس از دریافت وام و کمک‌های دولتی، ملزم به ارائه گزارش‌های مالی و فنی دقیق از نحوه استفاده از این منابع نیستند، یا این گزارش‌ها به دقت بررسی نمی‌شوند. به دلیل نبود شفافیت، احتمال هدررفت منابع یا تخصیص نادرست وام‌ها به پروژه‌های غیرمرتبط افزایش می‌یابد.
یکی دیگر از چالش‌ها، تمرکز صرف بر کمیت شرکت‌های دانش‌بنیان به جای کیفیت عملکرد آنهاست. در حالی که معیارهای لازم برای ارزیابی و احراز شرایط دانش‌بنیان بودن در سطح قابل قبولی تعریف نشده‌اند، شرکت‌ها می‌توانند با برآورده کردن حداقل معیارها به‌عنوان دانش‌بنیان ثبت شوند و از تسهیلات بهره‌مند شوند. این امر باعث شده است که برخی شرکت‌ها با حداقل نوآوری و توانمندی علمی یا فناورانه، بتوانند خود را در زمره دانش‌بنیان‌ها قرار داده و از منابع مالی بهره‌مند شوند. این رویکرد نه‌تنها به هدررفت منابع مالی می‌انجامد بلکه فرصت بهره‌مندی شرکت‌های دارای ظرفیت و پتانسیل واقعی را نیز محدود می‌سازد. از طرفی در بسیاری از کشورهای پیشرفته، حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان به صورت پلکانی و متناسب با دستاوردهای آنان انجام می‌شود. به این ترتیب، شرکت‌ها تنها در صورت موفقیت در هر مرحله از توسعه، از حمایت‌های بیشتر بهره‌مند می‌شوند. در ایران، به دلیل نبود این مدل حمایتی، ممکن است مبالغ کلانی به یک شرکت اعطا شود که پس از دریافت این منابع، نه‌تنها به اهداف تعیین‌شده نرسد بلکه برخی شرکت‌ها به دلایلی چون مهاجرت یا مشکلات مدیریتی اعلام ورشکستگی کنند. این رویکرد غیرپیشرفته، علاوه بر اتلاف منابع مالی، می‌تواند بر اعتماد عمومی به سیستم حمایتی نیز تاثیر منفی بگذارد. کمبود شفافیت در سیستم تخصیص منابع یکی دیگر از عواملی است که منجر به هدررفت منابع می‌شود. بسیاری از شرکت‌ها پس از دریافت تسهیلات به دلایل مختلفی مانند استفاده نادرست از بودجه، مشکلات مدیریتی، یا ضعف در برنامه‌ریزی پروژه، به اهداف موردنظر نمی‌رسند. نظارت دقیق و پایش مداوم پروژه‌ها، امری ضروری برای اطمینان از استفاده بهینه از منابع مالی است اما در حال حاضر این نظارت به طور کامل وجود ندارد.
اختلاف در حمایت‌های داخلی و بین‌المللی از دانش‌بنیان‌ها
کیوان نقره‌کار، کارشناس فناوری اطلاعات و ارتباطات درخصوص اختلاف در حمایت‌های داخلی و بین‌المللی از دانش‌بنیان‌ها به «جهان‌صنعت» گفت: «در سطح جهانی، حمایت از شرکت‌های نوآور و فناور به شکل‌های مختلف صورت می‌گیرد. این حمایت‌ها چندوجهی است و محدود به کمک‌های مالی نمی‌شود اما در ایران به نظر می‌رسد تمرکز اصلی سازمان‌های دولتی در حوزه دانش‌بنیان بیشتر بر حمایت‌های مالی است. برای اثربخشی بیشتر باید پیش از ارائه حمایت‌ها، شرکت‌ها براساس شاخص‌های مشخصی ارزیابی شوند.
در ضمن پس از تخصیص کمک‌ها، نظارت بر مصرف این تسهیلات نیز ضروری است تا از استفاده بهینه از منابع اطمینان حاصل شود. این فرآیند در حال حاضر در ایران با استانداردهای جهانی فاصله دارد و نیازمند بازنگری و بهبود است.»
لزوم افزایش مشارکت بخش‌خصوصی در سرمایه‌گذاری
نقره‌کار افزود: «هرچه بخش‌خصوصی بیشتر در سرمایه‌گذاری روی شرکت‌های دانش‌بنیان دخیل شود، امکان نظارت دقیق‌تر و مصرف بهینه منابع مالی افزایش می‌یابد. بخش‌خصوصی با دیدگاه سودآوری و بهره‌وری، نه‌تنها سرمایه‌گذاری‌های دقیقی انجام می‌دهد بلکه در صورت مشارکت و سهامداری در شرکت‌های دانش‌بنیان، آنها را به بخشی از ساختار خود تبدیل می‌کند. این امر موجب خواهد شد منابع مالی در مسیر درست و سازنده
مصرف شود.»
چالش‌های کمی‌گرایی در ارزیابی شرکت‌های دانش‌بنیان
نقره‌کار در ادامه بیان کرد: «یکی از آسیب‌های موجود، تمرکز بیش از حد بر تعداد شرکت‌های دانش‌بنیان به جای کیفیت و خروجی آنهاست. این نگرش کمی باعث شده برخی شرکت‌هایی که واقعا شایستگی لازم را ندارند با بهره‌گیری از حداقل معیارها خود را در قالب دانش‌بنیان معرفی کرده و از امکانات دولتی استفاده کنند. این موضوع به شرکت‌های دانش‌بنیان واقعی آسیب می‌زند و می‌تواند کیفیت و کارایی اکوسیستم دانش‌بنیان کشور را تحت تاثیر منفی قرار دهد.»
لزوم تنوع در روش‌های حمایتی
این کارشناس گفت: «حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان نباید صرفا به کمک‌های مالی محدود شود. نیاز به انواع حمایت‌های دیگر همچون تسهیل در اخذ مجوزها، کاهش فرآیندهای اداری و بوروکراتیک و دسترسی سریع‌تر به مواد اولیه وارداتی نیز احساس می‌شود. در سطح سیاستگذاری، این حمایت‌ها می‌تواند به شکل موثرتری پیاده‌سازی شود و به شرکت‌های دانش‌بنیان فرصت بیشتری برای رشد و توسعه دهد. حضور در بازارهای بین‌المللی و جذب مشتریان خارجی نیز از جمله نیازهایی است که با هماهنگی بیشتر می‌تواند به افزایش توان رقابتی این شرکت‌ها کمک کند.»
حمایت از شرکت‌های تولیدی قدیمی در کنار دانش‌بنیان‌ها
نقره‌کار در ادامه خاطرنشان کرد: « تمرکز بیش از حد بر حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان نباید باعث شود که از تولیدکنندگان و صنعتگران قدیمی غافل شویم. این صنایع، با قدمت و تجربه بالا، محصولاتی ارائه می‌کنند که در حال حاضر مورد استفاده و مفید هستند بنابراین باید حمایت‌هایی نیز برای شرکت‌های قدیمی‌تر در نظر گرفته شود تا همگام با توسعه دانش‌بنیان‌ها به رشد و پیشرفت برسند و از تضاد در این حوزه‌ها جلوگیری شود.»
اقتصادمحوری و اجرای حمایت‌های پلکانی
نقره‌کار در پایان گفت: «‌نگاهی اقتصادی به حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان ضروری است. حمایت‌ها، چه نقدی و چه غیرنقدی باید براساس منافع و ارزش‌های اقتصادی ایجاد شده برای کشور تخصیص یابد. در این راستا سیستم حمایت‌های پلکانی می‌تواند راهگشا باشد؛ به این معنا که در هر مرحله و متناسب با بازدهی اقتصادی شرکت، سطح حمایت‌ها افزایش یابد. این مدل حمایت، از هدررفت منابع و ریسک ورشکستگی یا مهاجرت شرکت‌ها جلوگیری می‌کند و به اثربخشی بهتر بودجه‌های حمایتی منجر می‌شود. با توجه به موارد فوق، لازم است رویکردهای سیاستگذاری و حمایتی در حوزه دانش‌بنیان‌ها با دیدگاهی جامع‌تر و متناسب با استانداردهای جهانی
اصلاح شوند.» در نهایت با وجود حجم بالای تسهیلات اعطایی به شرکت‌های دانش‌بنیان در ایران، نبود ساختارهای نظارتی و شفافیت کافی در ارزیابی و تخصیص این منابع، منجر به هدررفت قابل‌توجهی از منابع مالی کشور شده است. این وضعیت بیانگر نیاز فوری به بازنگری در شیوه‌های حمایتی، به‌ویژه با تمرکز بر ارتقای شاخص‌های کیفی و استانداردهای ارزیابی شرکت‌های دانش‌بنیان است. برای بهینه‌سازی اثربخشی این تسهیلات، اجرای الگوی حمایت‌های پلکانی و مشروط به دستاوردهای عملی، توسعه تنوع در روش‌های حمایتی و بهره‌گیری از نظارت دقیق و پیوسته در مصرف منابع، می‌تواند مسیر را برای ایجاد یک اکوسیستم دانش‌بنیان پایدار و ارزش‌آفرین هموار کند. موفقیت این اکوسیستم تنها با تمرکز بر نتایج ملموس اقتصادی، اجتماعی و فناوری امکان‌پذیر است و حمایت‌ها باید بر مبنای خروجی و ارزشی که این شرکت‌ها به کشور اضافه می‌کنند، تنظیم شود.