فرصت‌های از دست رفته اقتصادی

گروه معدن- سال‌ها بود که ایران به‌عنوان کشوری با اقتصاد نفتی شناخته می‌شد اما وقتی با تحریم‌ها و کاهش درآمدهای نفتی مواجه شد بیشتر به‌سمت معادن و صنایع معدنی پیش رفت. اما کارشناسان باور دارند که این مهم هنوز عملیاتی نشده است و نتوانسته‌ایم به‌سوی اقتصاد چندمحصولی و توسعه بخش معدن و صنعت فولاد حرکت کنیم که بتواند در برابر نوسانات جهانی مقاوم باشد. با اینکه معدن و فولاد می‌توانند بخشی از این سبد باشند و به پایدارسازی اقتصاد کشور کمک کنند اما دولت‌ها نه‌تنها این فرصت‌‌ها را نادیده گرفته‌اند بلکه به وابستگی به نفت بیشتر دامن زده‌اند. امروز سایه خام‌فروشی در صنعت نفت ایران، بر سینه اقتصاد کشور سنگینی می‌کند. در جهانی که کشورهای پیشرفته با تکیه بر گنجینه‌های معدنی و فولادی خود به‌سوی تنوع‌‌بخشی اقتصادی شتاب گرفته‌اند، ایران همچنان در کابوس تلخ طلای سیاه گرفتار مانده است. گلایه می‌شود که در طی این روند صنعت فولاد و معدن همچون گنج‌های فراموش‌شده به حاشیه رانده شده‌اند. در این خصوص کارشناسان باور دارند که سیاست‌های کنونی نه‌تنها فرصت‌های طلایی را نادیده گرفته‌اند بلکه آینده اقتصادی کشور را به پرتگاه فراموشی سوق می‌دهند. با اینکه صنایع معدنی می‌توانند به جایگزینی درآمدهای نفتی و نجات اقتصاد کشور از وابستگی به نفت کمک کنند اما در کمال ناباوری همزمان با کاهش درآمدهای نفتی، درآمدهای صنعت معدن و فولاد نیز کاهش یافته است. این وضعیت نشان‌دهنده نبود برنامه‌ریزی صحیح و سیاست‌های ناکارآمد دولتی است.
بالاترین میزان صادرات در چه سالی رقم خورد؟
تکیه به نفت همواره اقتصاد کشور را در برابر نوسانات جهانی آسیب‌پذیر کرده است. کاهش صادرات نفت به ۳۰۰هزار بشکه در روز در سال‌های ۲۰۱۹ و ۲۰۲۰ نمونه‌ای از این آسیب‌هاست. در این شرایط توسعه صنایع معدنی و فولادی می‌تواند مسیری برای پایداری اقتصادی و ایجاد اشتغال باشد. به‌جای تکیه بر نفت باید به‌سوی اقتصادی چندمحصولی حرکت کنیم که بتواند در برابر نوسانات جهانی مقاوم باشد. صنایع معدن و فولاد با پتانسیل بالایی که دارند می‌توانند بخشی از این سبد باشند و به پایدارسازی اقتصاد کشور کمک کنند. اما سیاست‌های کنونی دولت‌ها نه‌تنها این فرصت‌ها را نادیده گرفته بلکه به وابستگی به نفت دامن زده است. از دولت‌ها انتظار می‌رود که با ایجاد تنوع در سبد صادراتی اقتصاد کشور را از تک‌محصولی نجات دهند. اما عدم توجه به ظرفیت‌های داخلی و عدم توسعه صنایع غیرنفتی منجر به کاهش درآمدهای صنعت معدن و فولاد نیز شده است. این وضعیت نه‌تنها به اقتصاد کشور آسیب می‌زند بلکه فرصت‌های رشد و توسعه را نیز از بین می‌برد.
در سال ۱۹۷۴ تولید نفت ایران به اوج خود یعنی ۶‌میلیون بشکه در روز رسید، اما این رونق اقتصادی مشکلاتی نیز به همراه داشت، از جمله بی‌ثباتی و تورم که به انقلاب ۱۳۵۷ منجر شد. پس از انقلاب ۵۷ و جنگ تحمیلی تولید و صادرات نفت کاهش یافت و در سال ۱۹۸۱ به ۷۱۵هزار بشکه در روز رسید. با پایان جنگ ایران و عراق در سال ۱۹۸۸ صادرات نفت از مرز 2‌میلیون بشکه عبور کرد و در سال ۲۰۰۴ به بالاترین میزان خود در چهاردهه اخیر رسید.
طبق آمار منتشرشده از سوی اوپک، در سال ۲۰۰۴ تولید نفت ایران به ۴‌میلیون بشکه در روز رسید و درآمدهای نفتی بی‌سابقه‌ای کسب شد اما این رونق پایدار نماند و ایران با تحریم‌های نفتی مواجه شد. تحریم‌های دهه ۹۰شمسی از سوی آمریکا و اتحادیه اروپا باعث کاهش تولید و صادرات نفت ایران شد.
با احیای برجام در سال ۲۰۱۵ صادرات نفت ایران دوباره افزایش یافت و در سال ۲۰۱۶ به 2‌میلیون بشکه در روز رسید. اما خروج ترامپ از برجام در سال ۲۰۱۸ باعث شد تا صادرات نفت به ۶۵۱هزار بشکه در روز کاهش یابد و همزمان با شیوع ویروس کرونا در سال ۲۰۲۰ تولید نفت به یک‌میلیون و ۹۸۸‌هزار بشکه و صادرات به ۴۰۴هزار بشکه در روز رسید.
مرور تاریخچه صادرات نفت ایران نشان می‌دهد که این کشور با نوسانات زیادی در فروش نفت مواجه بوده است. در سال ۱۹۰۸ ایران اولین کشور خاورمیانه بود که نفت را کشف کرد و این کشف اقتصادی و اجتماعی ایران را متحول کرد. از دهه ۱۹۲۰ نفت به کالایی استراتژیک تبدیل شد و نوسانات آن بر اقتصاد کشور تاثیرگذار بود.
شدت تحریم‌ها صادرات نفت را کاهش داد
برخی گزارش‌ها از کاهش صادرات نفت ایران در برهه‌ای از زمان به ۳۰۰هزار بشکه در روز خبر می‌دهند. کاهش شدید صادرات نفت ایران به حدود ۳۰۰هزار بشکه در روز بیشتر در سال‌های ۲۰۱۹ و ۲۰۲۰ رخ داد خصوصا در پی تحریم‌های سختگیرانه‌ای که دولت ترامپ در سال ۲۰۱۸ اعمال کرد و همزمان با شیوع ویروس کرونا این دوران یکی از سخت‌ترین دوره‌های صنعت نفت ایران در دهه‌های اخیر به‌حساب می‌آید.
با کاهش درآمدهای نفتی انتظار می‌رفت که ایران به‌سمت توسعه سایر صنایع مانند صنعت معدن و فولاد حرکت کند. این اقدام می‌توانست به جایگزینی درآمدهای نفتی و نجات اقتصاد کشور از وابستگی به نفت کمک کند. تمرکز بر صنایعی که پتانسیل بالایی دارند می‌تواند مسیری برای پایدارسازی اقتصاد و ایجاد اشتغال باشد. اما در کمال ناباوری نه‌تنها کشور به این سمت نرفت بلکه همزمان با کاهش درآمدهای نفتی درآمدهای صنعت معدن و فولاد هم با کاهش مواجه شد.
براساس آمارها در پنج‌ماهه‌ سال ۱۴۰۳ صادرات آهن و فولاد ایران ۱۳‌درصد کاهش یافته و به ۶۰۰هزار تن به ارزش ۴۱۹‌میلیون دلار رسیده است. صادرات تیرآهن از نظر وزنی ۸‌درصد افزایش اما از نظر ارزشی ۱۰‌درصد کاهش یافته است. میلگرد ۲۴‌درصد افزایش وزنی و ۱۵‌درصد افزایش ارزشی داشته است. صادرات نبشی و ناودانی نیز از نظر وزنی ۲۵‌درصد و از نظر ارزشی ۵‌درصد افزایش داشته‌اند.
صادرات محصولات طویل فولادی ۲۳‌درصد افزایش وزنی و ۱۳‌درصد افزایش ارزشی داشته است. صادرات ورق‌های گرم، سرد و پوشش‌دار به ترتیب ۳۱، ۲۴ و ۹‌درصد کاهش وزنی و 7/28، ۴۳ و ۲۴‌درصد کاهش ارزشی داشته‌اند.
در مجموع صادرات فولاد میانی ۱۸‌درصد کاهش وزنی و ۲۴‌درصد کاهش ارزشی داشته است. صادرات آهن اسفنجی و کنسانتره سنگ‌آهن نیز کاهش وزنی و ارزشی را تجربه کرده‌اند.