دغدغه‌های کتاب دیجیتال

گروه فرهنگ و ادب- نشر دیجیتال در ایران رشد و توسعه خوبی داشته،‌ با این حال این رشد و توسعه تنها بخش بسیار کوچکی از ظرفیتی است که این حوزه می‌تواند داشته باشد،‌ وزارت ارشاد چگونه می‌تواند به شکوفا شدن این ظرفیت کمک کند؟
نشر الکترونیکی کتاب یکی از حلقه‌های زنجیره ارزش نشر است. حلقه‌ای نوین با ویژگی‌هایی خاص که پای کتاب را به فضای مجازی کشانده است. ویژگی ذاتی کتاب این است که هر جا علم و معرفت و اطلاعات وجود دارد حضور پررنگی دارد. حالا در فضای مجازی که ساخته فناوری‌های نوین است کتاب نمی‌تواند جایگاه ویژه‌ای نداشته باشد.
کتاب دیجیتال در کشورهای مختلف دوره رشد و تکامل خود را به روش‌های مختلف طی می‌کند اما در ایران فرصت‌ها و تهدیدها متفاوت‌تر است. این روزها می‌توان گفت کتاب دیجیتال در ایران جدی گرفته می‌شود. بیش از 2‌میلیون کاربر ثابت در این پلتفرم کتاب می‌خوانند. بیش از 100‌هزار عنوان کتاب در این پلتفرم‌ها عرضه شده است. هزاران اثر به صورت صوتی تولید و منتشر شده است. افرادی که تا قبل از این دسترسی به کتاب نداشتند یا برایشان سخت بود حالا به راحتی به کتاب دسترسی دارند. افرادی که کتاب را با چشم نمی‌توانستند بخوانند با گوش می‌شوند و… .
کتاب دیجیتال بین 5 تا 7‌درصد از سهم بازار را به خود اختصاص داده اما این حجم هنوز کم است. البته باید توجه داشت که این عدد از یک‌درصد سه‌سال قبل به 5تا 7‌درصد رسیده است و این سرعت رشد را نشان می‌دهد.
15‌درصد کتابخوان‌ها
با در نظر گرفتن اینکه قیمت کتاب‌های دیجیتال تا یک‌سوم کتاب‌های چاپی است،‌ می‌توان گفت مصرف‌کننده کتاب دیجیتال تا 15‌درصد مصرف‌کننده‌های کتاب را شامل می‌شود. البته بنا به آمارهایی مصرف کتاب دیجیتال بسیار بیشتر از 15‌درصد است چراکه بخش بزرگی از مصرف کاربران ایرانی به صورت غیرقانونی و با دانلود و کپی کتاب‌ها اتفاق می‌افتد که چند برابر عدد فوق است.
با همه این پیشرفت‌ها در حوزه نشر دیجیتال کتاب که بسیاری از آن مرهون شرایط پیش آمده دوره کروناست که موجب شد نشر الکترونیک یک‌باره از حاشیه به متن کشیده شود،‌ حمایت‌های دولتی از این حوزه بسیار اندک است،‌ متاسفانه در قوانین دولتی و در نگاه مدیران دولتی حوزه فرهنگ،‌ نشر دیجیتال چندان به رسمیت شناخته نمی‌شود و به‌عنوان بخشی از حوزه بزرگ صنعت نشر به آن نگاه نمی‌شود. فعالان نشر دیجیتال در سال‌های اخیر همواره با یان موضوع به عنوان یک چالش جدی درگیر بوده‌اند.
سند ساماندهی و توسعه کتاب
علی‌ محمدپور، دبیر میز کتاب مرکز ملی فضای مجازی معتقد است که در این چند سال اخیر به دلیل اینکه تکلیف مسوولان در برابر حوزه کتاب دیجیتال مشخص نبوده و خودشان هم علاقه‌ای به مشخص کردن این تکلیف نداشتند، به این بهانه که در قانون مسوولیتی متوجه آنان نیست‌، این حوزه را رها کرده‌اند، بنابراین سکوهای کتاب دیجیتال بدون هیچ‌گونه حمایتی به کار خود ادامه می‌دهند،‌ حتی از کوچک‌ترین حمایت همه فراهم کردن زمینه حضور در نمایشگاه کتاب تهران است نیز محروم بودند.
وی ادامه می‌دهد:‌ فعالان کتاب دیجیتال حتی از اینکه انجمن تخصصی خودشان را شکل دهند، نیز محروم شدند،‌ وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با این امر مخالفت کرد و همکاری لازم را برای این فعالیت نداشت،‌ از سوی دیگر با وجود اینکه مرکز ملی فضای مجازی و کمیسیون عالی محتوا در این حوزه انگیزه نشان داد که سند ساماندهی و توسعه کتاب دیجیتال تصویب شود، تا بتوان بخشی از چالش‌های این حوزه را رفع کرد،‌ وزارت ارشاد در دو جلسه کمیسیون عالی محتوا که مصوبه‌اش برای نهادهای حاکمیتی لازم‌الاجراست، مخالفت کرد. به گفته محمدپور، باوجود اینکه،‌ یک تک ماده قانونی در شورای‌عالی انقلاب فرهنگی مبنی بر اختصاص قوانین مرتبط با کتاب چاپی به شکل‌های دیگر از جمله کتاب الکترونیک و صوتی نیز تصویب شد و قرار بود آیین‌نامه‌های مربوط به آن را وزارت ارشاد تدوین کند ولی در بیش از سه سالی که این مصوبه تصویب شده وزارت ارشاد هیچ حرکتی انجام نداد و این بلاتکلیفی همچنان پابرجاست.
ارتباط فرهنگ و فناوری
محمدپور دلیل اینکه وزارت ارشاد در دولت‌های مختلف ورود جدی به حوزه نشر دیجیتال نداشته را ناشی از ضعف استراتژی کلان در این حوزه می‌داند و می‌گوید: واقعیت این است که فرهنگ با فناوری ارتباط نزدیکی دارد، فناوری همیشه توسعه فرهنگی را شدت داده یا جهت جریان آن را تغییر داده است،‌ وزارت ارشاد در ساختارهایی که در دهه 70 و اوایل دهه 80 شکل گرفته، متوقف مانده و فهمی از وضعیت موجود ایجاد نشده است،‌ وزارت ارشاد خود را به‌روز نکرده، در حوزه چاپ کاغذی هم با آمدن فناوری‌های جدیدی نتوانست ساماندهی لازم را داشته باشد،‌ برای همین یک تعداد عظیمی چاپخانه‌های کوچک خانگی یا زیرپله‌ای در قالب چاپ دیجیتال وجود دارند که کتاب زیرزمینی چاپ می‌کنند ولی وزارت ارشاد نمی‌تواند نظارتی روی آنها داشته باشد. وی می‌گوید:‌ در حوزه کتاب دیجیتال چالش‌های دولتی بیشتر است،‌ وزارت فرهنگ و ارشاد هنوز موضوعی به نام کتاب الکترونیک را به رسمیت نمی‌شناسد،‌ به دلیل عدم دانش مدیران و از سوی دیگر اینکه تکلیفی در این زمینه حس نمی‌شود،‌ وزارت فرهنگ با نشر دیجیتال همراهی لازم را ندارد، بیش از 10سال است که فیدیبو به عنوان یک سکوی نشر دیجیتال کتاب الکترونیک تولید می‌کند‌ اما هنوز کتاب الکترونیک اعلام وصول نمی‌شود،‌ این یک فاجعه برای سیاستگذاری فرهنگی ماست.
شفافیت‌های حقوقی
با وجود همه انتقادهایی که فعالان حوزه نشر دیجیتال نسبت به حمایت‌های دولتی از این حوزه دارند‌ و معتقدند که جاده لازم برای حرکت نشر دیجیتال در وزارت ارشاد ساخته نشده است،‌ شرایط نشان می‌دهد که این حوزه متوقف نبوده و رشد خوبی داشته است. فعالان این حوزه حالا که وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با تغییر دولت و تغییر نگاه در کلان مدیریت روبه‌روست،‌ چه انتظاراتی دارند؟ محمدپور مهم‌ترین اقدام وزارت ارشاد در این حوزه را تشکیل یک مرکز تخصصی برای حوزه نشر دیجیتال در ذیل معاونت فرهنگی می‌داند و می‌گوید:‌ اما در ابتدای هر دولتی انتظار می‌رود، بخشی از مسائل حل نشده تسریع شود، در حوزه فرهنگ نیز ما انتظار داریم که وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی نسبت به حوزه نشر دیجیتال توجه بیشتری داشته باشد،‌ برای شروع ما نیاز به یک مرکز اجرایی و جریان‌ساز در ذیل معاونت فرهنگی داریم؛ مرکزی که بتواند روندها را ببیند و پیش‌بینی کند و در ساختار وزارت ارشاد تسهیل‌گری کند تا مسائل حل شود، بخشی از این مساله نرم‌افزاری است، بخشی هم نیازمند آیین‌نامه‌ها و تعیین سیاست‌ در وزارت فرهنگ و ارشاد است،‌ برای نمونه برای رایزنان فرهنگی به صورت مشخص تسهیل‌گری ورود کتاب دیجیتال ایران به پلتفرم‌های خارجی تعیین‌تکلیف شود. کتاب‌های فارسی می‌توانند در قالب نشر دیجیتال در همه دنیا در دسترس قرار گیرند،‌ این اقدام نیازمند قواعد و قوانین و شفافیت‌های حقوقی است و نیاز است که وزارت ارشاد وارد ماجرا شود. وی می‌گوید: مطالبه دیگر فعالان نشر دیجیتال این است که وزیر ارشاد یک مشاور تخصصی برای خود در ذیل معاونت فرهنگی در حوزه نشر دیجیتال تعیین کند،‌ مشاوری که بتواند پیشنهاد داده و این پیشنهادات را در دل وزرات ارشاد پیش ببرد،‌ با یک مشاور تخصصی با دانش خوب می‌توانیم به آینده حمایت‌های دولتی از نشر دیجیتال امیدوار باشیم.
گردش مالی 250‌میلیارد تومانی
یکی از مهم‌ترین مباحث در حوزه نشر دیجیتال‌، گردش مالی این نشر است،‌ گردش مالی 250‌میلیارد تومانی نشر دیجیتال و صوتی در ایران حدود 5‌درصد گردش مالی صنعت نشر ایران را شکل می‌دهد، این عدد در کشورهایی چون آمریکا به 30‌درصد رسیده است. به‌نظر می‌رسد با حمایت از نشر دیجیتال و ترسیم چشم‌انداز آن،‌ هم می‌توان به گردش مالی بالاتری در این حوزه اندیشید و هم ورود ناشران بیشتر به این حوزه را رقم زد. مقایسه نشر دیجیتال در ایران و سایر کشورهای منطقه اگرچه رشد سال‌های اخیر ایران در این عرصه را نشان می‌دهد‌ اما این رشد به‌معنای پیشرفت در سطح منطقه نیست. حالا که دولت در آستانه ورود به فعالیت‌هاست،‌ این انتظار وجود دارد که وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی سیاست‌های متفاوتی با آنچه تاکنون در حوزه نشر دیجیتال وجود داشته است‌، در بر بگیرد،‌ در عین حال این انتظار وجود دارد که در مسیر پیش‌رو،‌ پلتفرم‌های بومی برای توزیع محتوا و کتاب‌های دیجیتال رشد بیشتری داشته باشند. این پلتفرم‌ها می‌توانند به نحوی طراحی شوند که با نیازها و استفاده‌های محلی همخوانی بیشتری داشته باشند، همچنین تلاش‌ها برای ایجاد چارچوب‌های قانونی و استانداردهای بهتر در حوزه حقوق مالکیت فکری و کپی‌رایت تقویت شود. به طور کلی، آینده نشر دیجیتال در ایران امیدبخش است، به شرط آنکه با برنامه‌ریزی مناسب و سرمایه‌گذاری‌های هدفمند، بتوان چالش‌های موجود را برطرف کرد و به استفاده بهینه از فرصت‌های این حوزه پرداخت. نشر دیجیتال در ایران به عنوان یک رشته نوظهور با پتانسیل‌های فراوان به شمار می‌رود. با توجه به زیرساخت‌های مناسب، همراهی دولت و تغییرات در رفتار مصرف‌کنندگان، می‌توان به آینده‌ای روشن برای این صنعت امیدوار بود. با این حال، لازم است موانع و چالش‌های موجود برطرف شوند تا این حوزه بتواند به صورت بهینه رشد کند و به نیازهای متنوع جامعه پاسخ دهد.