چشم‌انداز توسعه روابط تجاری ایران و ارمنستان

علی زاهدطلبان*- معاون اول رییس‌جمهور کشورمان سه‌شنبه هفته گذشته برای شرکت در سومین مجمع اقتصادی کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا که در حال حاضر ارمنستان ریاست دوره‌ای آن را بر عهده دارد در سفری یک روزه عازم ایروان، پایتخت این کشور شد.
اتحادیه اقتصادي اوراسیا متشکل از کشورهاي ارمنستان، بلاروس، روسیه، قرقیزستان و قزاقستان است که با هدف ایجاد بازار مشترك در حوزه کشورهاي عضو، حذف تدریجی تعرفه‌های گمرکی در داخل اتحادیه، برقراري تعرفه خارجی مشترك برای واردات از خارج از اتحادیه و هماهنگ‌سازي تشریفات گمرکی میان اعضا، به‌طور رسمی کار خود را از اول ژانویه 2015 آغاز کرد. ایران نیز در راستاي توسعه تجارت با کشورهاي همسایه خود و با توجه به اهمیت این اتحادیه ابتدا تصمیم به انعقاد یک موافقت‌نامه تجارت آزاد موقت سه ساله با این اتحادیه گرفت که مذاکرات آن در دی‌ماه 1394 آغاز شد و پس از چند دور مذاکرات سرانجام با تبادل فهرست ترجیحات تعرفه‌ای برای حدود 860 قلم محصولات صنعتی و کشاورزی و تصویب نهایی آن، موافقت‌نامه مذکور از 5 آبان 1398 به اجرا درآمد. همچنین دو طرف توافق کردند که ظرف مدت سه سال از موافقت‌نامه موقت که اقلام معدودی را تحت پوشش ترجیحات قرار داده بود، به سمت آزادسازی سراسری کالاها از طریق انعقاد یک موافقت‌نامه دائم تجارت آزاد حرکت کنند. این مذاکرات نیز در شش دور رسمی برگزار شد و سرانجام متن نهایی موافقت‌نامه و پیوست‌های آن در تاریخ چهارم دی‌ماه 1402
(‌25دسامبر سال 2023) در سن‌پترزبورگ به امضای وزیر وقت صمت ایران و دبیرکل اتحادیه اقتصادی اوراسیا رسید. این موافقت‌نامه پس از طی مراحل تصویب قانونی در مجالس قانون‌گذاری هر یک از اعضا لازم‌الاجرا خواهد شد که انتظار می‌رود با سپری شدن مراحل تصویب قانونی از ابتدای سال 2025 به اجرا گذاشته شود و جایگزین موافقت‌نامه موقت شود.
بدون شک توسعه ترجیحات تحت پوشش موافقت‌نامه از حدود 5‌درصد ردیف‌های تعرفه طرفین در موافقت‌نامه موقت به 87‌درصد در موافقت‌نامه دائم و حذف کامل نرخ‌های تعرفه بلافاصله پس از لازم‌الاجرا شدن موافقت‌نامه، چشم‌انداز مناسبی را برای توسعه روابط تجاری میان طرفین ایجاد کرده است.
در این میان توسعه این مناسبات با دو کشور روسیه و ارمنستان از جایگاه امیدوارکننده‌تری برخوردار است.
بررسی روابط تجاری ایران و اوراسیا در هفت سال اخیر نشان می‌دهد که در بین کشورهای عضو اوراسیا، روسیه اولین مقصد صادراتی ایران بوده و کشورهای ارمنستان، قزاقستان، قرقیزستان و بلاروس رتبه‌های دوم تا پنجم را دارند و سهم کشورهای اتحادیه اوراسیا از صادرات غیرنفتی ایران از 4/1‌درصد در سال 1395 به 8/2‌درصد در سال 1401 افزایش یافته‌است. طی این دوره بیشترین تراز تجاری مثبت ایران با ارمنستان بوده و صادرات ایران به ارمنستان از حدود 130‌میلیون دلار به مرز 500‌میلیون دلار نزدیک شده است که از بیشترین نرخ رشد در بین سایر اعضا برخوردار بوده است.
در حال حاضر صادرات ایران به ارمنستان حدود یک‌سوم از صادرات ایران به اتحادیه اقتصادی ارواسیا را در بر می‌گیرد و ارمنستان بعد از روسیه دومین شریک صادراتی ایران در بین کشورهای عضو اوراسیا محسوب می‌شود. بدون شک لازم‌الاجرا شدن موافقت‌نامه دائم تجارت آزاد با اتحادیه اقتصادی اوراسیا، پنجره فرصت جدیدی را برای توسعه صادرات ایران به ارمنستان و سایر کشورهای عضو اتحادیه خواهد گشود که بهره‌گیری کامل از آن مستلزم برنامه‌ریزی‌های دقیق‌تر از سوی ایران برای رفع تنگناها و موانع موجود و توسعه زیرساخت‌ها و لجستیک لازم برای گسترش مناسبات فی‌مابین است.
از سوی دیگر ارمنستان با توجه به موقعیت ژئوپلیتیکی که برای ایران به عنوان یکی از معدود مسیرهای ارتباطی با اروپا و منطقه اوراسیا دارد، از موقعیت جغرافیایی ممتازی در میان سایر اعضا برخوردار است و می‌تواند دروازه‌ای مهم برای توسعه تجارت ایران با اروپا و کریدور شمال-جنوب باشد.
علاوه بر پیشینه فرهنگی مشترک میان دو کشور و ضرورت حفظ این پیوستگی فرهنگی، تحولات سیاسی اخیر در منطقه پیرامون تنش‌های مرزی میان ارمنستان و آذربایجان و توافقات در حال شکل‌گیری بر سر کریدور زنگزور، نباید ایران را از چنین موقعیت ممتازی برای توسعه تجارت خود با این کشور و منطقه قفقاز غافل کند.
*عضو هیات علمی و مدیر گروه بازرگانی خارجی موسسه مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی