اهمیت مرز شلمچه در ارتقای تجارت با عراق

زهرا آقاجانی*- شلمچه یکی از مرزهای زمینی مهم ایران با عراق بوده که به لحاظ نقش آن در صادرات، ترانزیت و جابه‌جایی زائرین عتبات عالیات با این کشور از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. براساس آمارهای گمرک ج.ا.ا سهم گمرک شلمچه از ارزش صادرات کالا به عراق طی دوره 1402-1397 به طور متوسط برابر 7/6‌درصد بوده که از این لحاظ در بین مرزهای ایران با عراق، رتبه سوم را (پس از مرز خسروی با سهم 5/15‌درصد و مرز مهران با سهم 4/9‌درصد) به خود اختصاص داده است. با این وجود، سهم صادرات ایران به عراق از طریق گمرک شلمچه طی سال‌های اخیر روند کاهشی داشته است (جدول 1).
مشاهده می‌شود سهم این مرز از ارزش صادرات ایران به عراق از سال 1400 تا 1402 تقریبا به نصف تقلیل یافته و سهم آن از تناژ صادرات نیز با افت 7/5واحدی از 4/17‌درصد به 7/11‌درصد رسیده است. عمده دلیل این روند (به‌خصوص در سال 1402)، افت شدید آمار صادرات ثبتی اقلامی همچون گاز طبیعی (مایع شده در سیلندر)، انواع صیفی‌جات و سنگ‌آهن از این مرز بوده است. ضمن اینکه طبق آمار گمرک ج.ا.ا، حجم صادرات رسمی ایران به عراق نیز از حدود 5/10‌میلیارد دلار در سال 1401 به 3/9‌میلیارد دلار در سال 1402 کاهش یافته است که بخش قابل توجهی از این افت، به گاز طبیعی (مایع‌ شده در سیلندر) اختصاص دارد که یکی از دلایل آن عدم به‌روزرسانی آمار صادرات این کالا در سامانه گمرک است.
با این حال با توجه به اهمیت عراق به عنوان اولین مقصد صادراتی ایران در بین کشورهای همسایه و جایگاه مرز شلمچه به عنوان یکی از سه مرز با بیشترین عملکرد صادراتی به این کشور، تقویت و توسعه زیرساخت‌های لجستیکی این مرز همواره مورد توجه بوده است، به طوری که سازمان توسعه تجارت، پیگیری اتصال خط آهن بصره- ‌ شلمچه را از جمله اقدامات آتی در زمینه توسعه روابط تجاری با عراق اعلام کرده است. در تایید دلیل ورود این سازمان به این موضوع، می‌توان به نتیجه مطالعات سازمان توسعه و همکاری اقتصادی (OECD) اشاره نمود که براساس آن، بهبود 10‌درصدی حمل‌ونقل و کیفیت زیرساخت‌های تجاری در کشورهای در حال توسعه می‌تواند به افزایش 30‌درصدی صادرات از این کشورها منجر شود.
در خصوص جایگاه بالقوه مركز لجستیک مرزی شلمچه، پیش‌بینی شده این مرکز نقش ارائه‌دهنده خدمات لجستيك در بخش‌های جاده‌اي و ريلي را برعهده داشته باشد. علاوه بر این، شلمچه در منطقه آزاد اروند قرار دارد و بهره‌مندي از مزاياي تجاري و صنعتي اين منطقه مي‌تواند عملکرد آن را به عنوان یک مرکز لجستيک بهبود بخشد. اتصال مرکز لجستیک مرزی شلمچه به شبکه ریلی ایران و عراق (مشابه اتصال پایانه‌ مرزی خسروی به ریل)، می‌تواند به این مرکز جایگاه بین‌المللی ببخشد. لازم به ذکر است ایجاد این مرکز لجستیک بر عهده شرکت راه‌آهن ج.ا.ا گذارده شده است.
پروژه ریلی خرمشهر- ‌ شلمچه- ‌ بصره، در کنار مسير ریلی كرمانشاه- ‌ خسروي- ‌ خانقين- ‌ بغداد، یکی از دو مسیر اتصال ریلی بین ایران و عراق است که در دستور کار قرار دارد. پروژه ریلی خرمشهر- ‌ شلمچه- ‌ بصره شامل دو بخش داخل و خارج ايران است. بخش نخست یعنی خرمشهر- ‌ شلمچه در داخل خاک ايران، به صورت تک‌خطه و به طول 17‌کيلومتر است كه در سال 1390 به افتتاح رسيده است. بخش دوم این طرح که شامل راه‌آهن شلمچه- بصره در داخل خاک عراق است، مشتمل بر راه‌آهن تک‌خطه به طول حدود 34کيلومتر (در دست مطالعه و طراحي) و یک پل بزرگ روي شط‌العرب به طول حدود 700‌متر (16دهانه) و داراي یک دهانه بازشو براي تردد شناورهاي رودخانه‌اي است که مدت زمان لازم برای احداث آن حداقل دو سال بوده و هنوز آغاز نشده است. باید خاطرنشان کرد که پیش از این بنا بود تامین مالی این پروژه از سوی بنیاد مستضعفان انقلاب اسلامی صورت گیرد که بعدها این امر بر عهده شرکت ارزش‌آفرینان فدک نهاده شد اما به دلیل تغییرات مدیریتی در دولت سیزدهم و واگذاری مسوولیت اجرای این پروژه در وزارت راه و شهرسازی (از شرکت ساخت و توسعه زیربناهای حمل‌ونقل کشور به شرکت راه‌آهن ج.ا.ا)، مجری دیگری برای پروژه تعیین شد.
در هر صورت این پروژه منافع متعددی را برای طرفین آن یعنی ایران و عراق به دنبال دارد. برخی از مهم‌ترین منافع آن برای ایران عبارتند از: تسهیل تجارت با عراق (صادرات و واردات)، تسهیل سفر زائرین استان‌های جنوبی کشور به عتبات عالیات، کمک به توسعه استان خوزستان و درآمدزایی از محل ترانزیت کالا بین عراق و کشورهای همسایه. در طرف مقابل، این پروژه برای کشور عراق نیز منافعی را دربر دارد که باید به آنها توجه داشت. این منافع عبارتند از: تسهیل تجارت با ایران (صادرات و واردات)، تسهیل در سفر زائران استان‌های جنوبی عراق به مشهد مقدس، کمک به توسعه استان بصره، انتفاع از ترانزیت کالا بین ایران با کشورهای عربی (مانند کویت، عربستان، اردن، سوریه و لبنان) و دسترسی ریلی عراق به کشورهای قفقاز، آسیای میانه و افغانستان، روسیه، پاکستان و شبه‌قاره هند است.
با وجود اهمیت این پروژه برای ایران، تلاش‌ها برای تحقق آن تاکنون به دلایل مختلف به نتیجه مطلوب نرسیده است که بخشی از آن به ایران و بخشی نیز به طرف عراقی بازمی‌گردد. مهم‌ترین این دلایل عبارتند از: نیاز به مین‌زدايي از نقطه صفر مرزي عراق به سمت مناطق مجاور، دشواري ايجاد 700‌متر پل متحرك دارای دهانه بازشو برای عبور شناورهای رودخانه‌ای روي شط‌العرب، سختي‌هاي ناظر بر تعيين خط مرزي در قعر اروندرود، گران بودن قيمت زمين‌هاي كشاورزي بالادست در کشور عراق، سنگ‌اندازي كشورهاي منطقه و برخی کشورهای غربی و مسائل امنیتی موجود.
نکات کلیدی
1- احداث خط ریل شلمچه- بصره با توجه به نقش شلمچه در ترانزیت کالا و جابه‌جایی مسافر بین دو کشور و همچنین پیش‌بینی ایجاد مرکز لجستیک مرزی در این مرز، از جمله پروژه‌های کلیدی ریلی کشور محسوب می‌شود، از این رو پیشنهاد می‌شود با بررسی‌های لازم، آغاز عملیات اجرایی این خط ریلی تسریع گردد.
2- با توجه به افت عملکردی مرز شلمچه طی سال‌های اخیر و تعدد عوامل تاثیرگذار بر این روند، پیشنهاد می‌شود به جهت چندبعدی بودن موضوع (دخیل بودن مسائل حوزه گمرک، جاده و غیره) سازمان توسعه تجارت با همکاری نهادهایی همچون وزارت راه و شهرسازی و گمرک ج.ا.ا. و با مشارکت اتاق مشترک بازرگانی ایران و عراق، آسیب‌شناسی جامعی را از دلایل این روند انجام داده و در نهایت راهکارهای مقتضی را برای رفع مشکلات موجود احصاء و اجرا نمایند.
3- یکی از مهم‌ترین پیش‌نیازهای تحلیل علل افت عملکرد مرز شلمچه، در دسترس بودن آمار دقیق عملکرد این مرز است. بررسی‌ها نشان می‌دهد به دلیل برخی ناهماهنگی‌های بین‌دستگاهی، آمار کامل و قابل اتکایی از عملکرد واردات و صادرات از مرز شلمچه منتشر نمی‌شود. به طور مشخص، با توجه به قرارگیری پایانه مرزی شلمچه در محدوده منطقه آزاد اروند، آمار عملکرد جاده‌ای این مرز در آمارهای سازمان راهداری و حمل‌ونقل جاده‌ای لحاظ نمی‌گردد. ضمن اینکه آمارهای گمرکی نیز با این مساله مواجه است که داده‌های منتشره به تفکیک گمرک اظهار شده برای صادرات و واردات (و نه به تفکیک مبادی مرزی) اعلام می‌شود. لذا با توجه به اهمیت وجود آمار دقیق برای تحلیل‌های کارشناسی، لازم است رفع مشکلات فوق مورد توجه دستگاه‌های ذی‌نفع قرار گیرد.
از آنجا که پایانه مرزی فعلی شلمچه از نوع جاده‌ای است، ضرورت دارد با آغاز عملیات احداث پروژه ریلی شلمچه- بصره، ایجاد یک پایانه ترکیبی (جاده‌ای- ریلی) نیز به عنوان حلقه اتصال بین شبکه‌های جاده‌ای و ریلی ایران و عراق در این مرز در دستور کار قرار گیرد تا امکان استفاده بهینه از پتانسیل‌های این پروژه میسر گردد. احداث این پایانه ترکیبی می‌تواند از گام‌های اولیه برای تبدیل این مرز به یک مرکز لجستیک مرزی تلقی شود.
* استادیار موسسه
مطالعات و پژوهش‌های بازرگانی