جدال با هویت ایرانی

مهدیه بهارمست- «هر دم از این باغ بری می‌رسد!»؛ تصمیم شورای عالی انقلاب فرهنگی نسبت به تغییر نام «شب یلدا» و «چهارشنبه‌سوری» دیروز در صدر اخبار قرار گرفت. گویا از اتاق فکر این شورا دو آیین ایرانی شب یلدا، به «روز ترویج فرهنگ میهمانی و پیوند با خویشان» و چهارشنبه‌سوری به «‌روز تکریم همسایگان‌»‌ بیرون آمده است. آنچه مسلم است در این انتخاب‌ها به منشاء اثر و چرایی پیدایش این دو آیین باستانی هیچ گونه توجهی نشده است، چرا‌که هر کدام از این آیین‌ها تاریخچه‌ای دارند، که به فرهنگ غنی و تمدن ایران‌زمین باز‌می‌گردد. البته این اتفاق جدیدی نیست، چه‌بسا پیش‌تر هم روز «سیزده بدر» را به روز «طبیعت» تغییر داده بودند. به نظر می‌رسد شورای عالی انقلاب فرهنگی کمر به نابودی هویت ایرانی بسته است. در حال حاضر هویت ایرانی در میان جوانان روز‌به‌روز کمرنگ‌تر می‌شود، تا جایی که برخی آیین‌های فرهنگ غربی در میان اقشار مختلف جامعه به قدری غالب شده است که جوانان جشن‌هایی مانند ‌هالووین، سال نو مسیحی، ولنتاین و غیره را به رسمیت شناخته‌اند و جشن‌های ایرانی را به فراموشی سپرده‌اند. برخی منتقدان بر این باورند که وقتی نهادهای رسمی به دنبال ریشه‌کن کردن فرهنگ باستانی هستند، دیگر نمی‌توان از جوانان توقع داشت که با فلسفه این جشن‌ها آشنا باشند و آنها را به رسمیت بشناسند. البته چند سالی است که در ادبیات رسمی، به جای «چهارشنبه‌سوری»، از اصطلاح نامأنوس «چهارشنبه آخر سال» استفاده می‌شود. البته در اینکه چهارشنبه‌سوری ایرانیان در سال‌های اخیر با ورود ترقه‌ها و مواد آتش‌زای خطر‌آفرین، به چهارشنبه‌سوزی تبدیل شده و از آن حالت زیبای کهن خود افتاده شکی نیست و این انحرافی است که باید اصلاح شود، اما شاید یکی از دلایلی که چهارشنبه‌سوری به این حال و روز افتاده، همین باشد که صدا و سیما، جشن چهارشنبه‌سوری را به رسمیت نمی‌شناسند و سنت‌های زیبای آن را تبلیغ و ترویج نمی‌کنند و نتیجه‌اش هم همین می‌شود که شده است. از چهارشنبه‌سوری همین یک نامش مانده بود که اگر شورای عالی انقلاب فرهنگی تصمیم به تغییر آن گرفته باشد، چیزی از آن باقی نمی‌ماند. پس از واکنش‌های خیل عظیمی از مردم در شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌ها، رییس مرکز اطلاع‌رسانی شورای عالی انقلاب فرهنگی اعلام کرد برخلاف شایعات منتشر‌شده، نام شب یلدا در تقویم رسمی کشور تغییر نکرده است. او ادامه داد: «مناسبت چهارشنبه‌سوری پیش از این در تقویم رسمی کشور وجود نداشته و برای اولین بار چهارشنبه آخر سال روز «تکریم همسایگان» نام گرفته که «مقوم فرهنگ ایرانی-اسلامی» است.» عباس میرزاحسینی درباره مناسبت «چهارشنبه‌سوری» نیز گفت: «سه‌شنبه آخر سال برای نخستین بار به تقویم رسمی کشور اضافه شد، چرا‌که این روز همواره به صورت غیررسمی و بر مبنای آداب و رسوم ایرانی مورد توجه بود، اما با نظر کارشناسان و صاحب‌نظران کارگروه‌های تخصصی در شورای فرهنگ عمومی برای توجه به هویت ایرانی برای نخستین بار این روز با نام «روز تکریم همسایگان» به تقویم رسمی اضافه شده که این نامگذاری مقوم فرهنگ‌های ایرانی- اسلامی است.» رییس مرکز رسانه و روابط‌عمومی دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی بیان کرد: ‌دوم محرم نیز به عنوان روز امر به معروف و نهی از منکر در نظر گرفته شده است. همین نامگذاری نیز واکنش‌های زیاد داشته است. چه بسا هیچ بعید نیست که فردا هم نام عید نوروز را عوض کنند و مثلا آن را «تعطیلات عمومی اول بهار» بنامند! حال مشخص نیست اعلام این خبر زمزمه‌های تغییر یک هویت بوده یا اشتباهی لپی!
بیگانه با فرهنگ ایرانی
دکتر «علیرضا شریفی‌یزدی» جامعه‌شناس با اشاره به اینکه بسیاری از نهادهای فرهنگی ایران آشنایی با عرف جامعه ندارند به «جهان‌صنعت» گفت: به نظرم نیمی از نهادهای فرهنگی ایران، با مقوله فرهنگ و تعریف آن آشنایی ندارند. فرهنگ را می‌توان در یک جمله تعریف کرد؛ سبک زندگی مردم. معمولا نهادهای قدرت بر این باورند که فرهنگ عمومی قابل مهندسی شدن است. براساس همین تفکر، ۴ دهه است که سازمانی در کشور تحت عنوان شورای فرهنگ عمومی وجود دارد. این سازمان متشکل از وزیر کشور، وزیر ورزش و جوانان، شهردار تهران و به طور کلی روسای ادارات و وزارتخانه‌هاست که در خصوص فرهنگ عمومی جلسات برگزار می‌کنند، در حالی که معنای فرهنگ عمومی کاملا مشخص است و قابل مهندسی نیست. چه‌بسا تلاش‌هایی که تاکنون در این زمینه شده، نتیجه‌بخش نبوده و نخواهد بود.
وی افزود: البته این تغییر نام‌ها در ایران یدطولایی دارد. به‌طور مثال سال‌های گذشته فرهنگستان ادب فارسی کلمه کامپیوتر را به یارانه، هِلی‌کوپتِر را به چَرخ‌بال، کروات را به دراز‌آویز زینتی، ماشین را به خودرو، اتوبوس را به خودروی جمعی بزرگ، مینی‌بوس را به خودروی جمعی متوسط یا آسانسور را به آسان‌بر تغییر داده است. چه بسا امروزه همین تغییرات نیز نه در ادبیات عامه مردم به کار برده می‌شود و نه کسی به آن اهمیتی می‌دهد. تنها از آن جوک می‌سازند و به آن می‌خندند. بنابراین به نظرم افرادی که چنین ذهنیت‌هایی دارند یا با واژه و تعریف فرهنگ بیگانه‌اند یا با تاریخ و پیشینه ایرانی مشکل دارند، چرا که سیزده‌بدر، چهارشنبه‌سوری و شب یلدا جزو فرهنگ و تاریخ ایران است. بنابراین هرگز سیزده‌بدر در میان افکار عمومی به روز طبیعت تبدیل نشده است. از این به بعد نیز هرگز شب‌یلدا به روز ترویج فرهنگ میهمانی و پیوند با خویشان تبدیل نمی‌شود. حال می‌خواهد در تقویم رسمی حک شده باشد یا خیر.
این جامعه‌شناس اظهار کرد: برخی روسای سازمان‌ها کمی دیر به مسیر اشتباه خودشان پی می‌برند. این در حالی است که جامعه‌شناسان همیشه در این‌باره هشدار می‌دهند. کاش هر‌چه سریع‌تر از مسیر اشتباه بازگردند و مسیر صحیحی را برای اعتماد عمومی انتخاب کنند. اگر تغییر در راستای زندگی، آداب، رسوم و سنت مردم نباشد، قطعا شکست خورده است.
او ادامه داد: به نظرم موضوعی که مقبولیت عام نداشته باشد مانند برخی قوانین از جمله استفاده از ابزارهای گیرنده ماهواره محکوم به شکست است. بنابراین در تغییر احتمالی برخی نام‌های آیین باستان ایرانی پذیرش عام خیلی اهمیت دارد، چرا‌که مردم باید از این اسامی استفاده کنند وگرنه تعیین نام برای یک رویداد اهمیتی ندارد. وقتی مورد پذیرش و مقبولیت عوام نباشد طبیعتا شکست خورده است.
شریفی‌یزدی همچنان تاکید کرد: به‌نظرم شورای انقلاب فرهنگی در این موارد باید از متخصصان فرهنگی و اجتماعی مشورت بگیرند، زیرا زمانی که واژه‌ای را به صورت رسمی تغییر می‌دهند و در رسانه‌های داخلی منتشر می‌کنند، واکنش‌های افکار عمومی نسبت به آن چیست و به چه میزان مقبولیت و مورد پذیرش جامعه است. چه‌بسا طی این سال‌ها شورای فرهنگ عمومی جلسات مختلفی زیر نظر استانداری‌ها و دیگر سازمان‌ها برگزار کرده است، اما خروجی از این جلسات و میزان کاربرد مردم از تغییر این عناوین ذکر نشده است. چند نفر از واژه خودروی جمعی بزرگ استفاده می‌کنند؟!
وی افزود: به نظرم مدیران دولتی از نیازها و خواست مردم بیگانه هستند. اگر تغییر در راستای زندگی، آداب، ر‌سوم و سنت مردم نباشد، قطعا شکست خورده است. البته تغییر این نام‌ها از روی قصد و غرض نیست، بلکه به خاطر عدم درک نیازها و واقعیت‌های اجتماعی است. چه‌بسا همین عدم‌درک جامعه منجر به ایجاد یک خلاء بزرگ برای جوانان شده است. این روزها جوانان به جای برگزاری مراسم و آیین‌های باستانی ایران مراسم‌های خرافاتی کشورهای غربی را جشن می‌گیرند. جوانان زیادی بدون هیچ درک و باوری ‌هالووین، جشن سال نوی مسیحی، ولنتاین و دیگر آیین‌های غربی را با چنان شور و شوقی جشن می‌گیرند که خیلی از آنها اطلاع چندانی از آیین باستانی ایران و تاریخچه آن ندارند. شاید همین تغییر نام‌ها، جوانان ایرانی را به سوی فرهنگ غربی سوق داده است. این در حالی است که باید به جای تغییر و حذف هویت ایرانی، آنها را آموزش دهیم تا تاریخ ایران فراموش نشود. وقتی فرهنگ تولید‌کننده نباشد، طبیعتا ضعیف و عنصرهای آن ناکارآمد می‌شوند. در همین راستا پدیده‌های فرهنگ‌های موازی یا غربی جای آن را می‌گیرند.
گفتنی است طی روزهای آتی باید دید که آیا شورای عالی انقلاب فرهنگی بر مواضع خودش باقی می‌ماند یا به دلیل جو روانی حاکم بر جامعه همچنان موضوع مختومه باقی می‌ماند.