تکانه‌های کرونا بر بازار طلا و ارز ایران

امیر شهبازبگیان- بحران اقتصادی و مالی به طیف گسترده‌ای از وضعیت‌هایی اطلاق می‌شود که بعضی از منابع مالی قسمت بزرگی از ارزش اسمی خود را از دست می‌دهند. در سده نوزدهم و اوایل سده بیستم، بسیاری از بحران‌های مالی مربوط به بحران‌های بانکداری می‌شدند و بسیاری از بحران‌های اقتصادی با این بحران‌ها هم زمان بودند. دیگر وضعیت‌هایی که بحران مالی نامیده می‌شوند، شامل سقوط بازار سهام، ترکیدن حباب‌های اقتصادی و بحران واحد پولی هستند. بحران‌های مالی معمولا روی نظام نرخ ثابت ارز نسبت به نظام شناور، تاثیرگذار است. طبق برخی از نظریه‌ها، بحران‌های مالی سیستماتیک هستند. واژه بحران مالی به وضعیتی اطلاق می‌شود که درصد قابل توجهی از ارزش برخی دارایی‌ها به صورت غیرمنتظره از دست برود. در مطالعه‌های انجام‌شده نیز با تحلیل وضعیت متغیرهای کلان اقتصادی و اثرپذیری احتمالی آنها از تحریم، عامل اصلی رکود تورمی طی سال‌های بعد از انقلاب اسلامی در اقتصاد ایران تحریم‌های بین‌المللی ذکر شده است. ارزیابی علل و پیامدهای عمده بحران اقتصادی در ایران در سال ۱۳۹۷ نیز نشان می‌دهد که سیاست‌های غلط پولی، مالی دولت و تجاری (ارزی) به ویژه در شش سال اخیر موجب شد که: ۱- رکود تشدید شود و با شرایط رکود تورمی مواجه شویم و ۲- رشد بالای نقدینگی و نقدینگی قابل توجه به جای کمک به بخش واقعی اقتصاد، به دنبال اهداف سفته‌بازانه و سوداگرانه، از بازاری به بازار دیگر برای کسب سود بیشتر در گذر بوده و غالبا در بخش غیرمولد اقتصاد فعال باشد.
در حال حاضر کرونا موجب به وجود آمدن مانع بر ابزارهای حرکت اقتصادی کشور و نهایتا ایجاد بحران در لایه‌های مختلف به ویژه بنگاه‌های اقتصادی شده است. در چنین وضعیتی دست‌اندرکاران تلاش می‌کنند تا اثر تخریبی آن را بر کشور دفع کنند یا به حداقل ممکن برسانند تا سیستم اقتصادی و به خصوص بنگاه‌های مختلف به تناسب نوع فعالیت و میزان اتکا به منابع و بازارهای بین‌المللی، کم و بیش با بحران مواجه نشوند. اصولا بحران ممکن است به دلیل یک پدیده تهدیدآمیز بروز کند که می‌تواند بر شئون مختلف زندگی افراد اثر تخریبی داشته باشد. بحران به شرایطی گفته می‌شود که دایره اثرگذاری یک واقعه از حد تصور و پیش‌بینی‌های معمول فراتر می‌رود. از آنجا که ویروس کرونا نیز چنین شرایطی را داشته و اثرگذاری گسترده‌ای در تمامی فعالیت‌های اقتصادی دارد. ساختن فرصت از تهدیدها کاری است که باید در شرایط فعلی مورد توجه جدی مسوولان قرار گیرد، احصای تهدیدها و فرصت‌های فراروی نظام یک امر عقلانی و اصل مسلم علمی است و برای ترسیم راهبردهای نظام نیازمند اجماع در سطوح تصمیم‌گیری کشور، علمی برخورد کردن آنان، جامع‌نگری و پرهیز از دید تک‌بعدی، تکیه بر علت‌ها به جای معلول‌ها، تکیه بر اصل پیشگیری به جای درمان، همگانی و مردمی کردن امور، همگرایی علمی و نظری مراکز ثبات‌بخش در برطرف‌سازی تهدیدات و تقویت نقاط قوت و فرصت‌های فرارو است. ارتقای سطح سرمایه اجتماعی با جلب اعتماد عمومی در کنار دانش، توانمندی و تجربه مدیران موثرترین ابزار برای استفاده بهینه از نقاط قوت و فرصت در مقابل ضعف و تهدیدهاست. شناخت دقیق و صحیح فرصت‌ها و تهدیدات فراروی نظام جمهوری اسلامی ایران، در کنار بررسی ضعف‌ها و قوت‌های آن، توانایی لازم را برای حفظ و افزایش منافع و اهداف ملی و بالا بردن توان امنیت ملی فراهم می‌کند.
پیامدهای اقتصادی شیوع کووید ۱۹
گسترش ویروس کرونا در سایه ارتباطات جهانی و گردشگری تجاری و مسافری و اجتماعات فرهنگی، هنری و ورزشی و برآوردهای کمتر از حد اثرات آن در مقایسه با موارد شیوع بیماری سارس و ابولا و مرس، سبب شد که پس از چین، ایتالیا و ایران، کشورهای آسیایی و سپس کشورهای اروپایی و آمریکایی به سرعت گرفتار این ویروس مرگبار شوند. رویه‌های اتخاذشده برای کاهش سرعت واگیری این بیماری تقریبا همه جا مشابه بوده است. تقلیل ساعات کاری کارگران، بیکار کردن اجباری کارگران و کاستن از سطح فعالیت‌های تولیدی و خدماتی پرخطر در مناطق متاثر از بیماری و منع برگزاری مراسم و مناسک مذهبی، مسابقات ورزشی و رویدادهای فرهنگی – هنری و در مواردی قرنطینه کوتاه و میان‌مدت از نخستین اقدامات حاکمیتی در اغلب کشورهای مورد مطالعه بوده است. در گزارش‌های سازمان بین‌المللی کار، صندوق بین‌المللی پول، سازمان خواربار و کشاورزی جهان و بانک جهانی، اثرات این اقدامات به صورت افزایش نرخ بیکاری و در نتیجه افزایش درخواست‌های بیمه بیکاری، کاهش شدید قیمت و تقاضای جهانی نفت، شکل‌گیری انتظارات منفی نسبت به آینده رشد اقتصادی جهان، سقوط شاخص‌های عمده سهام و افزایش بار مخارج دولتی بیان شده است. رخداد کووید ۱۹، سیاست گذاری برای مهار آن، اقدامات مقابله‌ای و مدیریتی و نیز تبعات اقتصادی مرتبط، گویای آن است که در تحلیل اقتصادی همه‌گیری کووید۱۹ باید جهت علیت از سمت شیوع ویروس کرونا و بروز کووید ۱۹ به سمت سیاست‌های اقتصادی دولت‌ها و مشخصا بسته‌های حمایتی و انگیزشی مالی حرکت شود. به عبارت دیگر، این کووید ۱۹ بوده که سبب اعمال سیاست‌های غالبا انبساطی مالی و پولی در بیشتر کشورهای گرفتار بحران کرونا شده است و نه بالعکس.
از سوی دیگر، در اثرگذاری اقدامات و سیاست‌های دولتی برای مهار کرونا، منطقی است که افزایش مداخلات دولتی علت کاهش نسبی نرخ مرگ‌ومیر ناشی از بیماری کووید ۱۹ و افزایش نسبی نرخ بهبودیافتگی فرض شود. هر چند باید به خاطر داشت که در بروز همه‌گیری‌ها، اثربخش‌ترین سیاست‌های دولتی، بدون همکاری عمومی و مشارکت اجتماعی، برای مهار همه‌گیری کافی نخواهد بود. مهم‌ترین شاخص‌های اقتصادی برای ارزیابی موفقیت نسبی اقتصادها عبارتند از نرخ بیکاری (متغیر بازار کار و اشتغال)، نرخ تورم (معیار ثبات اقتصادی و سطح عمومی قیمت‌ها) و نرخ رشد اقتصادی (بیانگر تغییرات در تولید ناخالص داخلی) (امام قلی‌پور و عاقلی، ۱۳۹۹). اتفاقات ناشی از همه‌گیری کووید ۱۹ تاثیر بسزایی بر کاهش رشد اقتصادی چین و همچنین رشد اقتصادی جهان خواهد داشت. چین دومین اقتصاد بزرگ دنیا و کلید موتور رشد اقتصاد جهان است. هر تاثیر منفی در این کشور به طور مسلم در سراسر دنیا اثر خواهد گذاشت. همچنین چین بزرگ‌‌ترین وارد‌کننده کالاهای صنعتی در جهان است و با افزایش نگرانی‌ها درباره کاهش احتمالی تقاضا توسط چین، قیمت مس در بازارهای جهانی شاهد افت بوده است. پیش‌بینی می‌شود این مساله موجب کاهش سه درصدی رشد اقتصادی در جهان شود.
فرضیه‌سازی
با توجه به اهداف گزارش که احتمال تاثیر بحران کرونا بر متغیرهای اقتصادی را پیش‌بینی می‌کند فرضیه‌های زیر مورد بررسی قرار گرفته است:
فرضیه اول: میزان متوسط نوسانات روزانه نرخ دلار، یورو و قیمت طلا در روزهای کرونا با روزهای مشابه سال قبل تفاوت معناداری دارد.
فرضیه دوم: میزان متوسط اختلاف نوسانات روزانه با نوسانات سه روزه نرخ دلار، یورو و قیمت طلا در روزهای کرونا با روزهای مشابه سال قبل تفاوت معناداری دارد.
فرضیه سوم: میزان متوسط اختلاف نوسانات روزانه با نوسانات هفتگی نرخ دلار، یورو و قیمت طلا در روزهای کرونا با روزهای مشابه سال قبل تفاوت معناداری دارد.
فرضیه چهارم: میزان روند نوسانات افزایشی/ کاهشی نرخ دلار، یورو و قیمت طلا در روزهای کرونا با روزهای مشابه سال قبل تفاوت معناداری دارد.
داده‌پردازی
بررسی‌ها نشان می‌دهد که میانگین قیمت طلا و نرخ دلار و یورو در روزهای بروز کرونا بالاتر و بیشتر از روزهای مشابه سال قبل است.
جدول ۱٫ آمار توصیفی
وضعیت دلار یورو طلا
حجم داده میانگین حجم داده میانگین حجم داده میانگین
روزهای فاقد کرونا ویروس ۷۰ ۶۶/۱۳۷۵۱۸ ۷۰ ۲/۱۵۶۰۲۰ ۹۱ ۳/۴۳۵۸۳۰
روزهای وجود ویروس کرونا ۶۹ ۶/۱۵۵۷۹۵ ۶۹ ۵۸/۱۷۰۱۴۰ ۹۱ ۹/۶۳۱۵۰۷۶

آزمون ۱: میزان متوسط نوسانات روزانه نرخ دلار، یورو و قیمت طلا در روزهای کرونا با روزهای مشابه سال قبل تفاوت معناداری دارد. نتایج نشان می‌دهد بین اختلاف نوسانات روزانه در محدوده زمانی تحقیق تفاوت معناداری وجود ندارد و به عبارت دیگر در روزهای ویروس کرونا و روزهای مشابه سال قبل که فاقد ویروس است بین متوسط نوسانات اختلاف معناداری وجود نداشته است.
جدول ۲٫ نتایج حاصل از آزمون اول
دلار یورو طلا
مقدار آماره آزمون مقدار احتمال مقدار آماره آزمون مقدار احتمال مقدار آماره آزمون مقدار احتمال
۸۵۹/۰ ۳۵۵۷/۰ ۱۰۳۷/۱ ۲۹۵۳/۰ ۴۴۷۸/۱ ۲۳۱/۰

آزمون ۲: میزان متوسط اختلاف نوسانات روزانه با نوسانات سه روزه نرخ دلار، یورو و قیمت طلا در روزهای کرونا با روزهای مشابه سال قبل تفاوت معناداری دارد. نتایج این آزمون بر متوسط شاخص اختلاف قیمت متغیر بر میانگین متحرک سه‌روزه نشان می‌دهد بین اختلاف نوسانات سه‌روزه در روزهای ویروس کرونا و روزهای مشابه سال قبل که فاقد ویروس است اختلاف معناداری وجود نداشته است.
جدول ۳٫ نتایج حاصل از آزمون دوم
دلار یورو طلا
مقدار آماره آزمون مقدار احتمال مقدار آماره آزمون مقدار احتمال مقدار آماره آزمون مقدار احتمال
۴۷۸۱/۱ ۲۲۵۸/۰ ۶۳۵۱/۱ ۲۰۲۸/۰ ۳۰۶۹/۳ ۰۷۰۸/۰

آزمون ۳: میزان متوسط اختلاف نوسانات روزانه با نوسانات هفتگی نرخ دلار، یورو و قیمت طلا در روزهای کرونا با روزهای مشابه سال قبل تفاوت معناداری دارد. با توجه به مقدار احتمال آزمون‌ها نمی‌توان فرضیه صفر یعنی وجود تفاوت معنادار در متوسط اختلاف نوسانات روزانه با نوسانات هفتگی برای دلار و یورو در روزهای ویروس کرونا و روزهای مشابه سال قبل که فاقد ویروس کرونا است را پذیرفت.
ولی با توجه به نتایج جدول ۴ نمی‌توان فرضیه صفر را برای طلا رد کرد به عبارت دیگر اختلاف معناداری بین نوسانات هفتگی طلا در روزهای کرونا ویروس و روزهای مشابه سال قبل که فاقد ویروس کرونا است وجود دارد.
جدول ۴٫ نتایج حاصل از آزمون سوم
دلار یورو طلا
مقدار آماره آزمون مقدار احتمال مقدار آماره آزمون مقدار احتمال مقدار آماره آزمون مقدار احتمال
۵۸۷۱/۱ ۲۰۹۵/۰ ۹۹۰۷/۱ ۱۶۰۱/۰ ۶۳۳۵/۰ ۰۳۲۷/۰

جمع‌بندی
واژه بحران مالی و اقتصادی به وضعیتی اطلاق می‌شود که درصد قابل توجهی از ارزش برخی دارایی‌ها به صورت غیرمنتظره از دست برود. هدف این پژوهش تحلیل تاثیر انتشار ویروس کرونا در ایران بر متغیرهای اقتصادی است. بدین منظور قلمروی پژوهش حاضر شامل مقایسه دو بازه زمانی اسفند تا اردیبهشت بدون وجود ویروس کرونا و پدیدار شدن ویروس کرونا و تاثیرگذاری این ویروس بر متغیرهای تحقیق نرخ ارز و طلا در روزهای مشابه سال قبل است. نتایج تجزیه و تحلیل داده‌ها و آزمون‌های آماری انجام پذیرفته روی نرخ دلار و یورو نشان دادند بین نوسانات این دو ارز در روزهای پدید آمدن ویروس کرونا (از ۱/۱۲/۱۳۹۸ تا ۳۱/۲/۱۳۹۹) نسبت به روزهای مشابه سال قبل تفاوت معناداری وجود نداشته است ولی این موضوع برای نرخ طلا در ایران و در بازه مورد نظر متفاوت است ولی بین نوسانات هفتگی و روند نوسانات در روزهای کرونایی نسبت به روزهای مشابه سال قبل تفاوت معناداری وجود داشته است.
در داخل و خارج از ایران تحقیقاتی در همین روزهای کرونایی همسو با تحقیق حاضر انجام شده است؛ همانند جعفری و همکاران (۱۳۹۹)، منتی (۱۳۸۹)، کریمی (۱۳۶۸) و همچنین در مطالعه‌ای که مک کیبین و فرناندو (۲۰۲۰)، نیکولا و همکاران (۲۰۲۰) و آل آصف (۲۰۱۷) انجام دادند به بررسی، تجزیه و تحلیل پیامدهای اقتصادی کرونا در ایران و جهان پرداختند.
در تحلیل نتایج می‌توان بیان کرد که تاثیر بحران جهانی کرونا بر بازار طلا چشمگیرتر و سریع‌تر در ایران بروز کرده است ولی در خصوص نرخ ارز تفاوت چندانی وجود ندارد، هر چند که با توجه به مبانی نظری بیان شده و انتظارات تحقیق، هشدار داده می‌شود که قطعا این بحران به بازار ارز نیز تسری خواهد یافت و با توجه به شرایط تحریم، رکود و تورم به وجود آمده انتظار مدیریت مطلوب از مسوولان وجود دارد.
به پژوهشگران آتی پیشنهاد می‌شود سایر مولفه‌های اقتصادی و مالی را در دوره‌های همه‌گیری ویروس کرونا و دوران قبل از کرونا مورد ارزیابی قرار دهند و نتایج را با تحلیل‌های گزارش موجود مقایسه و تفسیر کنند. همچنین می‌توان بیان کرد که دولت در شرایط مشابه آینده باید تدبیر بهتری را اتخاذ کند تا از نظر روانی مردم جامعه را آگاه سازد که بخشی از نوسانات به وجود آمده به خاطر افزایش تمایل مردم به سوداگری در بازارهای مختلف است.