10 - 01 - 2021
بهبود جایگاه ایران در شاخص توسعه انسانی
روند شاخص توسعه انسانی در ایران در سه دهه اخیر نشان میدهد که توسعه انسانی در تمام برنامههای توسعه، روندی افزایشی داشته است اما به طور مشخص در طول برنامههای چهارم و پنجم و ششم، این شاخص افزایش بیشتری داشته و از ۶۹۵/۰ در سال ۲۰۰۵ به ۷۹۸/۰ در سال ۲۰۱۷ ارتقا یافته و در سال ۲۰۱۹ میزان آن ۷۸۳/۰ است. به خصوص در گزارشهای توسعه انسانی از سال ۲۰۱۱ به بعد، رتبه ایران در میان ۱۸۸ کشورِ مبنای سنجش شاخص از طرف UNDP، همواره ارتقا یافته است. برای نمونه در گزارش سال ۲۰۱۸، رتبه ایران بالاتر از برخی کشورهای منطقه چشمانداز (ترکیه، لبنان و اردن)، اقتصادهای شمال آفریقا (تونس)، کشورهای بریکس (چین و برزیل) قرار دارد و در گزارش سال ۲۰۲۰ همین موقعیت تقریبا حفظ شده است. بر همین اساس مرکز پژوهشهای توسعه و آیندهنگری در گزارشی تحت عنوان «جایگاه ایران در شاخص توسعه انسانی طی سه دهه اخیر» به طور متمرکز، ابعاد گزارشهای ملل متحد درباره شاخص توسعه انسانی و درباره ایران را با تاکید بر گزارش ۲۰۲۰ بررسی کرده است. مشروح این گزارش در ادامه میآید.
روند شاخص توسعه انسانی ۲۰۱۸-۱۹۹۰ و گروهبندی کشورها
در گزارش، توسعه انسانی سال ۲۰۲۰ را برای ۱۸۹ کشور و قلمرو سرزمینی با دادههای سال ۲۰۱۹ ارائه شده است. با توجه به شاخص توسعه انسانی و از میان همه کشورها، ۶۶ کشور در گروه توسعه انسانی خیلی بالا، ۵۲ عدد در گروه توسعه انسانی بالا، ۳۶ کشور در گروه توسعه انسانی متوسط و تنها ۳۲ کشور در رده توسعه انسانی پایین قرار دارند. این در حالی است که در گزارش سال ۲۰۱۰، تعداد کشورهای گروه توسعه انسانی پایین ۴۹ عدد بود.
پنج کشور بالا در ردهبندی ۲۰۲۰ عبارتند از: نروژ، ایرلند، سوییس، هنگکنگ (۹۳۸/۰) و ایسلند. پنج کشور پایین در این ردهبندی نیز برونئی، سودان جنوبی، چاد، جمهوری آفریقای مرکزی و نیجر هستند. بیشترین افزایش رتبه در سالهای ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۹ مربوط به ایرلند با ۱۳ پله صعود است و کشورهای بوتسوانا و ترکیه هشت پله ترقی کردهاند. ایران نیز در گزارش سال ۲۰۱۸، نسبت به سال قبل جهش ۹ پلهای داشت و از این حیث بهترین موقعیت را در سه دهه گذشته به دست آورد. در گزارش سال ۲۰۲۰ نیز رتبه ایران عدد ۷۰ است که هنوز در گروه توسعه انسانی بالا قرار دارد و نتوانسته به گروه توسعه انسانی خیلی بالا صعود کند. با نگاهی به گذشته و سه دهه اخیر، تمام مناطق و گروههای توسعه انسانی پیشرفت اساسی داشتهاند. شاخص توسعه انسانی جهانی در سال ۲۰۱۹ معادل ۷۲۴/۰ است که نسبت به ۵۹۸/۰ در سال ۱۹۹۰، ۵/۲۱ درصد ترقی داشته است. مردم در سراسر جهان طول عمر بیشتری دارند، بهتر آموزش میبینند و فرصتهای معیشتی بیشتری دارند. میانگین طول عمر در هفت سال اخیر بیشتر از سال ۱۹۹۰ بوده و بیش از ۱۳۰ کشور در آموزش ابتدایی ثبتنام جهانی دارند. به طور کلی پیشرفت در شاخص توسعه انسانی از سال ۱۹۹۰ به بعد، مداوم نبوده است. برخی از کشورها از چرخههای واگشتی حاصل از تضادهای ساختاری، روندهای اپیدمیک یا بحرانهای اقتصادی رنج بردهاند. برای مثال در دهه ۱۹۹۰، تعدادی از کشورهای اروپای شرقی و آسیای مرکزی از فروپاشی اتحاد شوروی متضرر شدند. اما در مجموع در سه دهه اخیر پیشرفت مهمی در این شاخص صورت گرفته است، به خصوص گروه توسعه انسانی پایین که به میزان ۶/۴۶ درصد نسبت به سال ۱۹۹۰ رشد داشتهاند.
موقعیت ایران در شاخص توسعه انسانی بر مبنای دادههای سری زمانی در دوره ۲۰۲۰-۱۹۹۰
شاخص توسعه انسانی برای ایران در سال ۲۰۱۹، عدد ۷۸۳/۰ است که ایران را در رتبه ۶۰ از ۱۸۹ کشور قرار میدهد. البته نسبت به سال ۲۰۱۷ و عدد ۷۹۸/۰ ایران را در رتبه ۶۰ قرار داد که روندی رو به کاهش دارد و بخش زیادی از آن به دلیل شرایط کووید۹۱ و افت درآمدی همه کشورها از جمله ایران و نیز عدم قطعیت دادههاست. بین سالهای ۱۹۹۰ تا ۲۰۱۹ رتبه ایران از ۵۷۷/۰ به ۷۸۳/۰ رسیده و افزایش ۳۸ درصدی دارد. جدول ۱، وضعیت ایران را در هر یک از نماگرهای شاخص توسعه انسانی در دوره ۲۰۱۹-۱۹۹۰ نشان میدهد. در این دوره امید به زندگی در بدو تولد ۴/۱۲ درصد، میانگین سالهای آموزش ۶/۵ درصد و سالهای مورد انتظار آموزش ۷/۵ درصد افزایش یافته است. در زیرشاخص capita per GNI نیز بین سالهای ۱۹۹۰ تا ۲۰۱۷ افزایش دیده میشود، البته در مقاطعی چون سال ۲۰۱۹ کاهش محسوس است. از میان زیرشاخصهای تشکیلدهنده توسعه انسانی در دوره زمانی مورد نظر، بیشترین رشد مربوط به امید به زندگی و در مرتبه بعد از آموزش است؛ اما رشد زیرشاخص تولید ناخالص داخلی سرانه بطئی و پایینتر از بقیه زیرشاخصهاست.
جدول ۱٫ روند شاخص HDI در ایران بر مبنای دادههای سری زمانی
دوره امید به زندگی در بدو تولد سالهای موردانتظار تحصیل میانگین سالهای تحصیل تولید ناخالص داخلی سرانه شاخص توسعه انسانی
۱۹۹۰ ۸/۶۳ ۲/۹ ۲/۴ ۱۱۴۲۰ ۵۷۷/۰
۱۹۹۵ ۳/۶۸ ۱/۱۱ ۳/۵ ۱۲۵۳۹ ۶۴۰/۰
۲۰۰۰ ۱/۷۰ ۶/۱۱ ۲/۶ ۱۳۱۲۶ ۶۷۰/۰
۲۰۰۵ ۹/۷۱ ۴/۱۱ ۷ ۱۵۵۸۹ ۶۹۵/۰
۲۰۱۰ ۹/۷۳ ۱/۱۳ ۹ ۱۷۹۴۶ ۷۵۵/۰
۲۰۱۵ ۷/۷۵ ۹/۱۴ ۸/۹ ۱۶۵۳۷ ۷۸۹/۰
۲۰۱۶ ۷۶ ۹/۱۴ ۸/۹ ۱۸۵۴۴ ۷۹۶/۰
۲۰۱۷ ۲/۷۶ ۹/۱۴ ۸/۹ ۱۹۱۳۰ ۷۹۸/۰
۲۰۱۹ ۷/۷۶ ۸/۱۴ ۳/۱۰ ۱۲۴۴۷ ۷۸۳/۰
موقعیت ایران در شاخص توسعه انسانی در دوره ۲۰۲۰-۱۹۹۰ در مقایسه با کشورهای چشمانداز، اقتصادهای نوظهور و کشورهای OECD
برای درک بهتر وضعیت ایران، در این شاخص روند ایران با سایر دولتهای توسعهگرا و اقتصادهای نوظهور و کشورهای OECD نیز باید مقایسه شود تا ارزیابی کاملی از وضعیت ایران داشته باشیم. این کار در نمودارهای شماره ۱ ،۲ و ۳ انجام شده است. نمودار ۱ ایران را در دوره ۲۰۱۷-۱۹۹۰ با کشورهای رقیب در منطقه چشمانداز مقایسه میکند. مطابق این نمودار هرچند ایران رتبه بالاتری نسبت به ترکیه، گرجستان و… دارد اما هنوز با رقبای اصلی یعنی عربستان، امارات و قطر فاصله دارد. هرچند این فاصله به سرعت به خصوص در یک دهه اخیر کاهش یافته است.
همچنین مطابق نمودار ۲، این نسبت به اقتصاد نوظهور (کشورهای عضو بریکس) و دولتهای توسعهگرای جدید (ازجمله برزیل و مالزی) وضعیت مطلوبی دارد اما فاصله ایران با کشورهای OECD به طور معنیداری بالاست. کشورهای OECD دهههای متمادی یک گذار مداوم اقتصادی را دل مشغول اولویتهای رفاهی و خدمات بخش عمومی را پشت سر گذاشتهاند و پیکرهبندی توسعه اقتصادی و زیرساختها در این کشورها تثبیت شده است اما درباره مقایسه ایران با اقتصادهای نوظهور و دولتهای توسعهگرای جدید، تحلیل غالب این است که در کشورهای نوظهور اولویت صنعتی شدن سریع و تقدم زیرساختها بر خدمات حوزه رفاهی- اجتماعی و توسعه آموزشی محرز است و این کشورها ابتدا درصدد ارتقای وضعیت اقتصادی خود هستند تا اولویت بخشیدن به ارزشهای فرهنگی و خدمات آموزشی. جمعیت بالا و سطح پایین توسعهیافتگی مزید بر علت است.
خطوط اصلی گزارش ۲۰۲۰
خطوط اصلی گزارش توسعه انسانی ۲۰۲۰ حاکی از آن است که تجدیدنظر در مفهوم توسعه انسانی برای دوره آنتروپوسن (عصر بشر)، سازوکارهای جدید توسعه انسانی و جستوجوی مقیاسهای جدید برای شاخص توسعه انسانی، در واقع خطوط اصلی گزارش اخیر ملل متحد است. گزارش ۲۰۲۰ در آغاز تاکید دارد که ما در یک برهه بیسابقه از تاریخ بشریت و تاریخ سیاره زمین قرار داریم که آژیرهای خطر برای جوامع ما و کره زمین به صدا درآمده است، البته همه ما میدانیم این آژیرها مدتهاست که به صدا درآمدهاند. این واقعیت که شیوع و همهگیری کووید۱۹ جدیدترین پیامد دلخراش عدم تعادلهای زیستمحیطی است، بر کسی پوشیده نیست. مدتهااست که دانشمندان هشدار دادهاند عوامل بیماریزای ناشناخته بیشتر به خاطر تعاملات بین انسانها، احشام و حیات وحش ظهور پیدا میکنند؛ تعاملاتی که مدام از نظر اندازه و شدت در حال افزایش است و این تعاملات در نهایت بر نظامهای زیستمحیطی محلی آنقدر فشار وارد میکنند که باعث انتشار ویروسهای دهشتناک میشوند. کووید۱۹ شاید جدیدترین ویروسی باشد که یک چنین انتشار سریع را داشته است، اما اگر دست از سر طبیعت برنداریم و فشار بر آن را کم نکنیم، شاید این آخرین ویروس نباشد.
این گزارش در ادامه تاکید کرده خطر زیستمحیطی کره زمین را تهدید میکند و فشاری که بشر با ایجاد آلایندهها بر کره زمین وارد میکند، درنهایت به خود او و جوامع انسانی برگردانده میشود. عدم توازن زیستمحیطی به صورت عدم توازن اجتماعی در جامعه ظاهر میشود. امروز تعاملات اجتماعی (درونگروهی و میان گروهی) در کشورها کاهش پیدا کرده و در مقابل، بیثباتی اجتماعی در حال افزایش است. در یک چنین شرایطی، ساماندهی اقدام جمعی، جهت مقابله با مسائل اجتماعی نظیر همهگیری کووید۱۹ و تغییرات آب و هوایی مشکل شده است. بنابراین، در هر جامعهای انتخابهای انسانی بر اساس ارزشها و اهداف نهادها شکل میگیرد و بنابراین عدم تعادلهای زیستمحیطی زمین با عدم تعادلهای اجتماعی، ارتباط تنگاتنگ پیدا میکند.
مساله اصلی گزارش ۲۰۲۰ این است که چارچوبهای ارزشی و نهادی موجود در جامعه، مانع اصلی در درک صحیح این مسائل و هم در حل آنهاست. انعطافناپذیریهای ارزشی و نهادی موجود در جامعه خود ناشی از انتخابهای گذشته ما است. از این رو لازم است منبعی که این ارزشها و نهادها از آن تغذیه میشوند، مورد بررسی نقادانه قرار گیرد؛ در این صورت است که میتوان راه را برای تحقق اهداف توسعه پایدار ۲۰۳۰ هموار کرد. رویکردهای توسعه انسانی، رشد اقتصاد را بیشتر به عنوان وسیلهای برای توسعه انسانی معنا میکند تا هدف توسعه انسانی. هرچند منابع مادی برای انسان جهت ارتقای جایگاه اجتماعی و فرصتها مهم است، اما توزیع این منابع در بین ممالک جهان و انسانها هم مهم است. به همین خاطر گنجاندن درآمد سرانه در شاخص توسعه انسانی لحاظ شده است. دو عامل دیگر لحاظ شده در شاخص توسعه انسانی، یعنی امید به زندگی و تحصیل سواد نیز بسیار مهم است. این دو عامل، برخلاف عامل رشد اقتصادی یا درآمد سرانه، تنها به عنوان وسیله برای توسعه انسانی مطرح نیستند؛ بلکه نتیجه توسعه انسانی تلقی میشوند. باور اصلی در توسعه انسانی توجه به ارزشهایی است که انسانها برای آن قائل هستند. این ارزشها حکم تابلوی راهنما در برنامه توسعه انسانی را دارند. از این رو چالشی که اکنون باید با آن مواجه شویم این است که در فرآیند توسعه انسانی نباید به مردم به عنوان معلول بلکه به عنوان عامل نگاه شود و این نکته در واقع مضمون اصلی گزارش توسعه انسانی سال ۲۰۲۰ است. معالوصف، در توسعه انسانی باید به دو عامل مهم دیگر توجه شود: عامل اول، نقش عاملیت انسان است (فرصت مشارکت او در تصمیمسازی و انتخاب تصمیمات مطلوب) و عامل مهم دوم، ارزشها است (توجه به ارزشهایی که برای انسان دارای بالاترین مرتبه اهمیت است). در ایفای این دو نقش، انسان باید در تعاملات خود با طبیعت و مدیریت کره زمین مشارکت مسوولانهتری داشته باشد. گزارش تاکید دارد که ارزشهای زیستمحیطی اکنون بیشتر مورد توجه جوامع انسانی قرار گرفته است. نهضت عدالت زیستمحیطی اکنون در جهت احقاق حقوق اقشار در حاشیه قرار گرفته، فعال شده است. واقعیتهای جدید نظیر آلودگی آب و هوا که با سرعت و در مقیاس بیسابقه زندگی را بیشتر برای این گروه سخت کرده است در کانون توجه این نهضت قرار دارد. عدالت اجتماعی و مسوولیتهای بین نسلی اکنون دریچهای برای پرداختن به الزامات توسعه پایدار باز کرده است. در دوره آنتروپوسن دیگر نباید فکر کرد که مردم میتوانند نسبت به محیطزیست جهانی بیگانه و بیتفاوت باشند، هریک از ما در فضای اجتماعی، اقتصادی و زیستمحیطی در تعامل با یکدیگر زندگی میکنیم. از این رو انسانها باید از دریچه نگاه فردی به مسائل زیستمحیطی جهان توجه کنند و نه از زاویه دید ساختارهای نهادی که در قالب بخشهای مختلف سازمان داده شدهاند. در ساختارهای موجود هر رویکرد توسعهای بدون رعایت هیچ قید و نظمی پذیرفته میشوند؛ بنابراین، الگوی توسعه انسانی در قالب ساختارهای نهادی موجود به بیراهه کشانده خواهد شد. اگر امروز تغییرات شدید آب و هوایی در کره زمین مایه نگرانی ما شده است، باید از انتشار گازهای گلخانهای همراه با سایر آسیبها و فشارهایی که انسان بر این کره خاکی وارد میکند دوری کنیم؛ زیرا تشدید آن به مثابه ریختن نفت روی آتش است. با بیتوجهی به این مسائل به بیثبات تر شدن شرایط زیستمحیطی جهان بیشتر دامن میزنیم. باید اقدام جمعی در جهت اصلاح رفتار خودمان صورت دهیم که ضمن گسترش دامنه آزادی عمل انسان، موجب کاهش فشارهای زیستمحیطی بر کره زمین شویم.
خلاصه اینکه، در دوره آنتروپوسن باید این فکر را از ذهن دور کنیم که بین مردم و سیاره زمین رابطهای وجود ندارد. در دورهای، اندکی بیش از یک دهه، جهان شاهد بحرانهایی مانند بحران مالی جهانی، بحران آب و هوایی، بحران نابرابری و بحران کووید۱۹ بوده است. همه این بحرانها نشان داده اند که تاب آوری نظام سیاره زمین در حال شکست است. کاستن از فشارهای زیستمحیطی بر سیاره زمین مستلزم این است که ما درک درستی از توانایی کره زمین و جو آن در تامین نیازهای تمام موجودات زنده داشته باشیم، نیازهایی که ما برای خود تضمین شده فرض میکنیم مثل هوا برای نفس کشیدن. خوشبختانه جو کره زمین تجدید شده و خالی از اکسیژن نمیشود. باید از نحوه استفاده جوامع انسانی از انرژی و سایر مواد، تجدیدپذیری و قابلیت بازیافتی آنها درک درستی داشته باشیم. بنابراین، توسعه انسانی مبتنی بر حفظ محیطزیست میتواند ما را در مقابله با سه چالش اصلی در دوره آنتروپوسن کمک کند: کاهش آلودگی آب و هوایی و انطباق با شرایط تغییرات جوی، حفاظت از تنوع گونههای زیستی و تضمین آسایش زندگی برای همه. توسعه انسانی مبتنی بر ملاحظات زیستمحیطی به این معناست که بتوانیم نظامهای اجتماعی و اقتصادی خود را در قالب نظامهای زیستمحیطی و آب و هوایی بگنجانیم تا بر این اساس بتوانیم مسائل اقتصادی و اجتماعی را همزمان با رعایت ملاحظات زیستمحیطی حل کنیم.
پیشنهاد شاخص جدید توسعه انسانی تعدیل شده
بر مبنای ملاحظات فوق، گزارش توسعه انسانی ملل در سال ۲۰۲۰ که یک برهه زمانی خطیر در شرایط پاندمی کووید۱۹ و مقطع تغییر دهه است، با دخالت دادن ملاحظات زیست محیطی، تعدیلاتی را در محاسبه شاخص توسعه انسانی صورت داده است تا دورنمای توسعه انسانی در دوره آنتروپوسن بهتر به تصویر کشیده شود. توضیح اینکه، گزارش توسعه انسانی ۲۰۲۰ به ایجاد یک مجموعه اطلاعاتی جدید همت گماشته است و متغیر درآمد را در شاخص توسعه انسانی برحسب ملاحظات زیستمحیطی مورد تعدیل قرار داده تا اثرات انتشار دی اکسیدکربن- که به صورت هزینههای اجتماعی و از بین رفتن ثروت طبیعی روی زمین ظاهر میشود- را در محاسبه شاخص توسعه انسانی لحاظ کند. البته در ادامه توضیح داده که با معرفی شاخص جدید قصد ندارد که تعدیلات هنجاری را به کشورها تحمیل کند. اما در عوض هر کشوری با کمک این شاخص میتواند در طی زمان و در مقایسه با سایر کشورها نسبت به پیشرفت خود در حوزه توسعه انسانی مبتنی بر ملاحظات زیست محیطی، درک و تجربه بهتری پیدا کند و انگیزه بیشتری در جهت ارتقای سطح این شاخص در خود ایجاد کند. اما کشورها برای توسعه انسانی مبتنی بر تواناییها، فرصتهای زیادی دارند و در عین حال میتوانند از فشارهای زیستمحیطی بر زمین بکاهند. وقتی عامل (انسان) و ارزشها با هم یکی شوند، فرصتها برای افزایش تواناییها بسیار بیشتر میشود. بنابراین شاخص توسعه انسانی جدید شاخصی است که در آن میزان سرانه انتشار دی اکسید کربن لحاظ شده است. با لحاظ کردن این تعدیل، در گروه کشورهای دارای شاخص توسعه انسانی پایین، شاخص PHDI اندکی کاهش یافته است. ولی در گروه کشورهای بالا و خیلی بالا، شاخص جدید توسعه انسانی افت قابل توجهی را نشان میدهد که بیانگر انتشار زیاد دی اکسیدکربن در این کشورهاست. بنابراین میتوان نتیجه گرفت که توسعه در این گروه کشورها به طرق مختلف بر سیاره تاثیر منفی داشته است. خوشبختانه کشورها به طرق مختلف میتوانند توسعه انسانی مبتنی بر تواناییها را همراه با کاهش فشارهای زیستمحیطی دنبال کنند. وقتی عامل انسان و ارزشها با هم در یک جهت فعال شوند، فرصتها برای بسط دامنه آزادیهای انسانی زیاد و در عین حال از فشار زیستمحیطی بر زمین کاسته میشود. در سال ۲۰۱۹، رتبه ایران در بین ۱۸۹ کشور جهان از نظر شاخص توسعه انسانی ۷۰ بوده است. رتبه ایران بر مبنای شاخص توسعه انسانی تعدیل شده ۱۲ پله به سمت پایین تعدیل شده است که در مقایسه با گروه کشورهای اول و دوم، کمترین تعدیل را نشان میدهد.
درنهایت اینکه، شاخص توسعه انسانی را میتوان بر اساس ملاحظات مختلفی تعدیل کرد. ملاحظاتی همچون برابری انسانها از نظر درآمدی، جنسیتی، آموزشی و ملاحظات زیستمحیطی از جمله موارد مهمی است که گزارش توسعه انسانی ۲۰۲۰ به آنها پرداخته است. جدول ۲ شاخص توسعه انسانی تعدیل شده را برحسب نابرابری درآمدی، جنسیتی و آموزشی نشان میدهد. شاخص یادشده در مورد ایران سه پله به سمت بالا تعدیل شده است که نشاندهنده پیشرفت در زمینه برقراری فرصتهای برابر برای افراد جامعه است در حالی که شاخص یادشده برای کشور ترکیه ۱۱ پله کاهش را نشان میدهد. طبق گزارش توسعه انسانی ۲۰۲۰، نرخ رشد شاخص توسعه انسانی در ایران از سال ۱۹۹۰ تا ۲۰۱۹ در فواصل زمانی مختلف مثبت بوده و نشان میدهد که موقعیت ایران در طول سه دهه گذشته صعودی است.
جدول ۲٫ موقعیت ایران در شاخص توسعه انسانی تعدیل شده برحسب نابرابری در مقایسه با کشورهای منتخب در ۲۰۱۹
کشورها شاخص توسعه انسانی شاخص توسعه انسانی تعدیل شده برحسب نابرابریها
رتبه امتیاز امتیاز کاهش امتیاز شاخص (درصد) تغییر رتبه شاخص
ایران ۷۰ ۷۸۳/۰ ۶۹۳/۰ ۵/۱۱ ۳
ترکیه ۵۴ ۸۲۰/۰ ۶۸۳/۰ ۷/۱۶ ۱۱-
عربستان ۴۰ ۸۵۴/۰ ۰ ۰ ۰
کویت ۶۴ ۸۰۵/۰ ۰ ۰ ۰
آسیای جنوب شرقی – ۷۴۷/۰ ۶۲۱/۰ ۹/۱۶
سری زمانی- ایران ۲۰۰۰-۱۹۹۰ ۲۰۱۰-۲۰۰۰ ۲۰۱۹-۲۰۱۰ ۲۰۱۹-۱۹۹۰
نرخ رشد (درصد) ۵۴/۱ ۲۱/۱ ۶/۰ ۱۳/۱
لطفاً براي ارسال دیدگاه، ابتدا وارد حساب كاربري خود بشويد