۳۲ کیلومتر استراتژیک
جهان صنعت– خط‌آهن شلمچه- بصره، پروژه‌ای استراتژیک و کلیدی برای ایران و عراق است که برای نخستین بار در دهه ۸۰ در دستور کار قرار گرفت. این مسیر ریلی به طول حدود ۳۲کیلومتر، کوتاه‌ترین و عملی‌ترین گزینه برای اتصال مستقیم شبکه راه‌آهن ایران به راه‌آهن عراق و در نتیجه به شبکه‌های ریلی کشورهای عربی و حوزه شام (شامل سوریه، اردن و لبنان) محسوب می‌شود. با وجود مزایای گسترده این پروژه، طی حدود دو دهه گذشته، پیشرفت قابل‌توجهی در اجرای آن حاصل نشده و به دلایل مختلف، از جمله کارشکنی‌های دیپلماتیک، ناهماهنگی نهادی و موانع لجستیکی، به تعویق افتاده است.
مهم‌ترین زیرساخت مورد نیاز برای این پروژه، احداث پل ریلی بر روی اروندرود جهت اتصال شلمچه به جزیره سندباد و سپس ادامه مسیر تا بصره است. این پروژه شامل احداث یک پل ریلی استراتژیک بر روی اروند، خطوط ریلی دو جهته، ایستگاه مرزی مشترک و اصلاح برخی مسیرهای موجود در بصره برای هماهنگ‌سازی با استانداردهای فنی ایران می‌شود.
اهمیت استراتژیک پروژه
ایران یکی از بزرگ‌ترین شرکای تجاری عراق است، اما بخش عمده این تجارت از طریق جاده و مرزهای زمینی انجام می‌شود. اتصال ریلی دو کشور می‌تواند هزینه حمل‌ونقل را کاهش داده، زمان انتقال کالا را کوتاه کرده و صادرات غیرنفتی ایران به عراق را تقویت کند. همچنین، این اتصال می‌تواند زمینه توسعه صادرات ترانزیتی ایران از طریق عراق به سوریه و حتی مدیترانه را فراهم سازد.
پروژه شلمچه- بصره بخشی از طرح بزرگ‌تر «کریدور جنوب- شمال» و «کریدور شرق- غرب» است. در صورت تکمیل، این مسیر می‌تواند بخشی از زنجیره ترانزیتی میان کشورهای آسیای مرکزی، ایران، عراق و در نهایت بندر لاذقیه در سوریه باشد. این مسیر همچنین می‌تواند به اتصال چین به دریای مدیترانه از مسیر ریلی کمک کند.
خط ریلی شلمچه- بصره می‌تواند دسترسی آسان‌تری برای زائران ایرانی و کشورهای آسیای‌میانه به اماکن مذهبی عراق (نجف، کربلا، کاظمین و سامرا) فراهم آورد. این مسیر به‌ویژه در ایام اربعین ظرفیت بالقوه بسیار بالایی برای جابه‌جایی جمعیت دارد.
چالش‌ها و موانع اجرای پروژه
برخی گزارش‌ها حاکی از تعلل دولت عراق در تخصیص بودجه، عدم صدور مجوزهای لازم و حتی مخالفت‌های داخلی در عراق با حضور فنی ایران در پروژه هستند. برخی جریان‌های سیاسی در عراق نسبت به افزایش نفوذ اقتصادی و فنی ایران در کشورشان حساسیت دارند.
اروندرود به دلیل وضعیت خاص حقوقی (آبراه مرزی مشترک) و همچنین ویژگی‌های طبیعی، نیازمند طراحی خاصی برای احداث پل است. بالا بودن سطح آب، احتمال جاری شدن سیلاب، مسائل مربوط به لایروبی و تعیین دقیق نقطه اتصال از جمله چالش‌های فنی محسوب می‌شود.
در سال‌های گذشته، دستگاه‌های مختلفی از جمله وزارت راه، شرکت ساخت و توسعه زیربناهای حمل‌ونقل کشور، ستاد بازسازی عتبات عالیات و استانداری خوزستان درگیر پروژه شده‌اند. این مساله باعث موازی‌کاری و تاخیر در تصمیم‌گیری شده است.
تحریم‌های بین‌المللی و مشکلات بانکی سبب شده تامین مالی پروژه از طریق سرمایه‌گذاری خارجی یا فاینانس دشوار شود. همچنین، اولویت‌بندی منابع داخلی نیز باعث شده پروژه بارها در رده‌های پایین‌تر اولویت قرار گیرد.
پیشرفت‌های اخیر و چشم‌انداز آینده
در سال ۱۴۰۲ توافقی میان ایران و عراق برای آغاز عملیات اجرایی پروژه امضا شد و عملیات تطهیر اراضی و آماده‌سازی مسیر در سمت ایران آغاز شد. همچنین ستاد بازسازی عتبات اعلام کرده است که ساخت پل ریلی در دستور کار سال ۱۴۰۴ قرار دارد. در صورت تداوم روند فعلی، احتمال می‌رود عملیات اجرایی در سال‌های ۱۴۰۵-۱۴۰۴ به مراحل نهایی برسد.
ایران همچنین آمادگی خود را برای تامین مالی بخشی از پروژه و حتی اجرای کامل آن توسط شرکت‌های ایرانی اعلام کرده است، مشروط به تعهد رسمی طرف عراقی به بهره‌برداری از مسیر.
پروژه‌ای حیاتی برای آینده روابط حمل‌ونقلی و اقتصادی
خط‌آهن شلمچه- بصره پروژه‌ای حیاتی برای آینده روابط حمل‌ونقلی و اقتصادی ایران و عراق است. با وجود موانع موجود، این پروژه از نظر استراتژیک آن‌قدر اهمیت دارد که باید در اولویت نخست سیاستگذاری حمل‌ونقل بین‌المللی ایران قرار گیرد. برای تحقق این هدف، مواردی مانند تقویت دیپلماسی اقتصادی ایران با دولت عراق، ایجاد نهاد هماهنگ‌کننده واحد داخلی برای پروژه، جذب سرمایه‌گذاری خصوصی و استفاده از ظرفیت‌های ستاد بازسازی عتبات و تسریع در احداث پل بر روی اروند به عنوان گلوگاه اصلی پروژه توصیه می‌شود.
وضعیت خط ریلی شلمچه- بصره
در همین خصوص کارشناس صنعت ریلی با اشاره به وضعیت خط ریلی شلمچه- بصره گفت: با توجه به تردد میلیونی زائران در ایام اربعین، تمرکز فعلی بر اتصال ریلی پیوسته بین دو کشور ایران و عراق است.
محمدجواد شاهجویی، کارشناس صنعت ریلی با اشاره به اهمیت راه‌آهن شلمچه- بصره به‌عنوان یک پروژه استراتژیک، اظهار کرد: این پروژه نزدیک به دو دهه است که در دستور کار قرار دارد اما در این مدت به دلایل مختلفی همچون کارشکنی طرف عراقی و ناهماهنگی نهادهای داخلی، پیشرفت قابل‌توجهی نداشت.
او افزود: خوشبختانه در حال حاضر پروژه در مسیر مناسبی قرار گرفته و شرکت راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران عزم جدی برای تسریع در تکمیل آن دارد. با توجه به موقعیت جغرافیایی و مزیت‌های این مسیر، اتصال ریلی ایران به عراق از طریق شلمچه، یکی از اولویت‌های مهم در حوزه حمل‌ونقل بین‌المللی به‌شمار می‌رود.
شاهجویی با اشاره به اینکه مسیر شلمچه- بصره، فعلا تنها گزینه در حال پیشرفت برای اتصال ریلی دو کشور است، به مهر گفت: علاوه بر این مسیر، پروژه راه‌آهن کرمانشاه- خسروی نیز مطرح است که قرار است به خانقین عراق و در ادامه به بغداد متصل شود. اگرچه مسیر دوم از نظر فنی و ظرفیت حمل بار و مسافر اهمیت بالایی دارد اما به دلیل نیاز به سرمایه‌گذاری بیشتر، فعلا پروژه شلمچه- بصره اولویت دارد. او تصریح کرد: کل مسافت این پروژه ریلی تنها ۳۲کیلومتر است که با ساخت یک پل شلمچه به جزیره سندباد در عراق و سپس به ایستگاه بصره متصل می‌شود. از ایستگاه بصره به بعد نیز شبکه ریلی عراق تا بغداد موجود است که امکان اتصال کامل فراهم می‌شود.
اهمیت استراتژیک خط‌آهن شلمچه- بصره
این کارشناس حمل‌ونقل ریلی با اشاره به اهمیت استراتژیک این مسیر، گفت: هم‌اکنون ۷ مرز فعال تجاری و مسافری میان ایران و عراق وجود دارد و حجم تجارت بین دو کشور حدود ۱۱میلیارد دلار برآورد می‌شود. علاوه بر آن، تبادل گسترده زائران عتبات عالیات و زائران عراقی مشهد، نیاز به زیرساخت‌های حمل‌ونقل ایمن، سریع و پیوسته بین دو کشور را دوچندان کرده است.
او تاکید کرد: آنچه فعلا برای این پروژه اهمیت بیشتری دارد، زاویه جابه‌جایی مسافری آن است. به‌ویژه در ایام اربعین که حجم جابه‌جایی زائران ایرانی به عراق به اوج می‌رسد، راه‌اندازی یک خط ریلی پیوسته بدون توقف و نیاز به حمل‌ونقل ترکیبی می‌تواند تحولی در تسهیل سفرهای زیارتی ایجاد کند.
شاهجویی با بیان اینکه در حال حاضر انتقال مسافر به عراق از طریق ترکیب قطار و اتوبوس انجام می‌شود، اظهار کرد: در صورت بهره‌برداری از خط ریلی پیوسته شلمچه- بصره، این مسیر می‌تواند بار زیادی از دوش حمل‌ونقل جاده‌ای بردارد و به تعادل ترافیکی بین دو کشور کمک کند.
او ادامه داد: با وجود ظرفیت بالای این مسیر، هنوز طرف عراقی تمایل چندانی به تجاری‌سازی خط ریلی شلمچه- بصره نشان نداده است. در حال حاضر پیگیری‌ها بیشتر از جانب ایران نیز برای راه‌اندازی حمل‌ونقل مسافری از این خط ریلی است.
خط ریلی شلمچه- بصره حلقه اتصال آسیای‌میانه به عراق
کارشناس صنعت ریلی با اشاره به چشم‌انداز تجاری‌سازی خط ریلی شلمچه- بصره اظهار کرد: اگر این مسیر در گام نخست به بهره‌برداری برسد و زیرساخت‌های مسافری آن فعال شود، در آینده می‌توان آن را به‌عنوان یک مسیر تجاری نیز توسعه داد. او افزود: مسیر ریلی شلمچه- بصره می‌تواند در ادامه، حلقه اتصال کشورهای آسیای میانه، افغانستان و پاکستان به خاک عراق از طریق ایران باشد. در گذشته نیز این مسیر به‌عنوان مسیر بالقوه اتصال ایران به دریای مدیترانه از طریق سوریه مطرح بود اما با توجه به تحولات در سوریه، فعلا چنین افقی قابل تصور نیست. شاهجویی با تاکید بر اینکه این پروژه در شرایط فعلی باید با تمرکز بر رابطه دو کشور ایران و عراق دنبال شود، گفت: گام نخست این است که این مسیر با هدف جابه‌جایی زائران عتبات عالیات و مسافران عراقی مشهد مقدس تکمیل و راه‌اندازی شود. پس از بهره‌برداری، می‌توان به تدریج توسعه تجاری مسیر را بررسی کرد.
او با اشاره به اینکه امکان استفاده کشورهای مختلف از این مسیر وجود دارد، تصریح کرد: در آینده، این خط می‌تواند نقش مکمل برای بنادر جنوبی و شمالی ایران ایفا کند و بخشی از تبادلات منطقه‌ای را پوشش دهد. با این حال، نباید انتظار داشت که تحولی چشمگیر در حجم ترانزیت ایران ایجاد کند.
زیرساخت ریلی فرسوده در عراق مانع جهش تجاری است
این کارشناس حمل‌ونقل ریلی خاطرنشان کرد: مسیر طراحی شده برای راه‌آهن شلمچه- بصره، نهایتا ظرفیت جابه‌جایی سالانه ۷میلیون تن بار را خواهد داشت. حتی اگر با ظرفیت کامل هم فعالیت کند، به دلیل فرسودگی و محدودیت ظرفیت خطوط ریلی در خاک عراق، احتمال ایجاد گلوگاه‌هایی وجود دارد.
شاهجویی درباره آخرین توافقات اجرایی در این پروژه توضیح داد: براساس تفاهمات جدید، ساخت پل روگذر از اروند و زیرسازی، روسازی و مین‌روبی مسیر در بخش ایرانی پروژه برعهده ایران خواهد بود. در مقابل، ساخت بخش واقع‌شده در خاک عراق از پل تا ایستگاه بصره، به یک شرکت پیمانکار اسپانیایی واگذار شده است. او در پایان اظهار کرد: طبق اعلام مدیرعامل شرکت راه‌آهن، پل و مسیر بخش ایرانی طی مدت ۱۸ماه ساخته خواهد شد. از سوی دیگر، طرف عراقی وعده داده است که طی ۳۶ ماه عملیات احداث مسیر در خاک خود را به پایان برساند.
