۲شهر باستانی و قدیمی‌ترین دانشگاه شمال‌غرب ایران در مخاطره
جهان صنعت- در آذربایجان‌شرقی محوطه‌های تاریخی و باستانی به‌ویژه ربع‌رشیدی، آق‌کند و اوجان با چالش‌های جدی روبه‌رو هستند که هم شامل محدودیت‌های مالی‌واعتباری و هم تعرض‌های انسانی و ساخت‌وسازهای غیرمجاز می‌شوند. ربع‌رشیدی به‌عنوان یکی از محوطه‌های با اهمیت ملی و بالقوه جهانی اخیرا فصل چهارم کاوش‌های خود را به پایان رسانده و موفق به کشف بزرگ‌ترین قطعه کاشی ایلخانی منقوش به «بسم‌الله» شده است. این کاوش‌ها با همکاری دانشگاه هنر اسلامی تبریز و مجتمع بین‌المللی علمی، فرهنگی‌تاریخی ربع‌رشیدی انجام شد و نیازمند تداوم و تخصیص اعتبار قابل توجه برای فصل پنجم است. معاون میراث فرهنگی استان با اشاره به اهمیت ویژه این مجموعه تاکید دارد که تاکنون پژوهش‌ها و مطالعات کافی نبوده و برای حفاظت از آثار تاریخی، بازسازی و مرمت بناهای موجود و کاوش‌های گسترده‌تر بودجه‌ای بالغ بر ۲۰میلیارد تومان نیاز است. ربع‌رشیدی به‌عنوان یک‌مجموعه عظیم شامل بخش‌های آموزشی، درمانی، مسجد، دارالحکومه، خوابگاه و آب‌انبار در دوران خود هم‌سنگ یا بزرگ‌تر از شهر تبریز بوده است. با گذر زمان و تغییر کاربری‌ها بخش‌هایی از آن آسیب دیدند و اکنون تنها حدود ۱۳هکتار در اختیار متولیان است. مشکل دیگر حضور ساخت‌وسازهای غیرمجاز در حریم محوطه بوده که با ضوابط مصوب قدیمی همخوانی نداشته و بخش زیادی از عرصه هنوز در مالکیت افراد مختلف است. به همین دلیل آزادسازی کامل عرصه و بازنگری حریم ضروری است تا امکان ثبت جهانی و حفاظت اصولی از محوطه فراهم شود. محوطه «آق‌کند» نیز با مشکلات مشابهی مواجه است: با اینکه عرصه و حریم آن هنوز مصوب نشده حفاری‌های غیرمجاز افزایش یافته و سرعت عمل حفاران غیرمجاز از باستان‌شناسان بیشتر شده است. این محوطه که احتمالا همان شهر تاریخی «خونج» یا «شهر سوخته» بوده در دو مرحله مطالعاتی مورد بررسی قرار گرفته و شامل کشف سفال‌های اسگرافیتو مربوط به دوران اولیه و میانی اسلامی است. ادامه کاوش‌ها منوط به تامین اعتبار بوده و برنامه‌ریزی شده است که حفاظت و مرمت همزمان با مطالعات علمی انجام شود.
شهر تاریخی «اوجان» نیز با محدودیت‌های جدی در عرصه و حریم مواجه بوده و توسعه زیرساخت‌ها ازجمله احداث آزادراه تبریز-تهران، عبور خط راه‌آهن و وجود شهرک صنعتی سبب تکه‌تکه شدن محوطه شده است. در کنار این موانع مالکیت خصوصی زمین‌ها نیز مانع آزادسازی کامل عرصه و حفاظت همه‌جانبه از شهر تاریخی شده است. با وجود اهمیت بالا و قدمت قابل توجه این محوطه کمتر مورد توجه قرار گرفته و پژوهش‌ها تنها محدود به بخش‌هایی از عرصه تاریخی آن بوده است. مطالعات کاوشی اخیر در اوجان شامل بازنگری در تعیین عرصه و حریم و کشف معماری‌های مدفون از زیر خاک بوده و پروپوزال‌های ادامه کاوش‌ها نیز آماده شده است.
کمبود نیروی انسانی و تجهیزات یگان حفاظت یکی دیگر از چالش‌های کلیدی استان است. با وجود بیش از ۲هزاراثر ثبتی و حداقل ۴هزاراثر بالقوه دیگر در بسیاری از شهرستان‌ها تنها یک نفر نیروی حفاظت مستقر است. این کمبود مدیریت و نظارت بر آثار تاریخی و مقابله با حفاری‌های غیرمجاز را دشوار کرده است. حفاری‌های غیرقانونی در همه محوطه‌ها چه در داخل محدوده شهری و چه در اراضی کشاورزی گزارش می‌شود و بسیاری از آنها با ابزارهای غیرعلمی لایه‌های تاریخی را تخریب کرده و اموال فرهنگی را از بین می‌برند. تلاش‌ها برای فرهنگ‌سازی در این زمینه هنوز کافی نبوده و فقدان آموزش و اطلاع‌رسانی به جامعه محلی شدت و تعداد این تعرض‌ها را افزایش داده است. در مجموع وضعیت محوطه‌های تاریخی آذربایجان شرقی نشان‌دهنده تضاد میان اهمیت تاریخی و کمبود منابع و امکانات است. محدودیت اعتبارات، تعارض با مالکیت خصوصی، عبور زیرساخت‌های مدرن و حفاری‌های غیرمجاز همگی فشار زیادی بر روند کاوش‌ها، حفاظت و مرمت آثار وارد می‌آورد. برای ادامه پژوهش‌ها و حفاظت اصولی از این محوطه‌ها تخصیص اعتبارات ملی و استانی، برنامه‌ریزی دقیق، آزادسازی عرصه و بازنگری در حریم ضروری است. بهره‌گیری از جوامع محلی برای حفاظت و مشارکت فعال آنها همراه با اقدامات آموزشی و اطلاع‌رسانی می‌تواند نقش موثری در پیشگیری از تخریب آثار داشته باشد. هماهنگی بین نهادهای مرتبط، اجرای ضوابط قانونی و استفاده از تکنولوژی‌های نوین مانند پایش ماهواره‌ای برای مدیریت و حفاظت آثار تاریخی نیز از ضرورت‌های اصلی به‌شمار می‌رود. وضعیت موجود چالش‌های پیش‌روی کاوش‌های علمی و پژوهشی، تهدید ساخت‌وسازهای غیرمجاز و محدودیت نیروی انسانی و اعتبارات را آشکار می‌کند. ربع‌رشیدی، آق‌کند و اوجان نه‌تنها گنجینه‌های باستان‌شناسی و فرهنگی منطقه هستند بلکه بخشی از هویت تاریخی و تمدنی کشور به‌شمار می‌روند و حفاظت از آنها مستلزم توجه جدی، برنامه‌ریزی بلندمدت و حمایت مالی و انسانی مستمر است. بدون این اقدامات این محوطه‌ها در معرض آسیب‌های جبران‌ناپذیر قرار داشته و دستاوردهای باستان‌شناسی و فرهنگی آنها می‌تواند به سرعت از بین برود. درحالی که پژوهش‌های علمی و کاوش‌های دقیق می‌توانند ارزش تاریخی، هنری و آموزشی این محوطه‌ها را برای نسل‌های آینده حفظ کنند.
تامین منابع مالی کافی، آزادسازی و حفاظت کامل عرصه‌ها، بازنگری حریم‌ها، ارتقای نیرو و تجهیزات یگان حفاظت و کاهش تعرض‌های غیرمجاز محورهای اصلی برای تضمین بقای این محوطه‌ها و توسعه تحقیقات باستان‌شناسی در آذربایجان‌شرقی هستند. در این مسیر همکاری میان سازمان‌های دولتی، پژوهشگاه میراث فرهنگی، دانشگاه‌ها و جوامع محلی حیاتی است تا ارزش‌های تاریخی و فرهنگی محوطه‌ها همزمان با توسعه پایدار شهری حفظ و امکان ثبت جهانی آنها فراهم شود.
منبع: ایسنا
