گنج اقتصادی پنهان در مرزهای غربی!
جهان صنعت– مناطق شرق و جنوبشرقی ترکیه، به ویژه استان ارزروم، باوجود سطح توسعه اقتصادی پایینتر نسبت به غرب این کشور از ظرفیتهای قابلتوجهی برای تقویت تعاملات تجاری با جمهوری اسلامی ایران برخوردارند. هم مرزی مستقیم با ایران، موقعیت ژئواکونومیک راهبردی، قرارگیری در مسیر کریدورهای انرژی و ترانزیتی، توانمندیهای کشاورزی و دامداری و پتانسیل بالای گردشگری، این مناطق را به یکی از محورهای بالقوه توسعه تجارت دوجانبه تبدیل کرده است. هدفگذاری مشترک دو کشور برای دستیابی به حجم تجارت ۳۰میلیارد دلار، موید اهمیت راهبردی بهرهگیری از این ظرفیتهاست.
در این بین، استان ارزروم بهعنوان قطب شرق ترکیه، با برخورداری از منطقه صنعتی سازمان یافته، زیرساختهای ترانزیتی، پیست اسکی پالاندوکن و انتخاب بهعنوان پایتخت گردشگری سازمان همکاری اقتصادی در سال ۲۰۲۵، میتواند نقش محوری در گسترش همکاریهای اقتصادی، کشاورزی، گردشگری و انرژی میان ایران و ترکیه ایفا کند. در عین حال توسعه تجارت مرزی و بهرهبرداری موثر از این ظرفیتها با چالشهایی نظیر محدودیتهای زیرساختی در گذرگاههای مرزی، بروکراسی گمرکی، ناهماهنگی مقررات، مشکلات بانکی ناشی از تحریمها و ضعف نهادهای حمایتی تجارت مرزی مواجه است. به همین علت معاونت بینالملل اتاق ایران در گزارشی با عنوان «ظرفیتهای اقتصادی شرق و جنوبشرقی ترکیه (به ویژه ارزروم)» به بررسی جوانب گوناگون این موضوع پرداخته است که آن را در ادامه میخوانیم.
زمینهسازی برای حضور پررنگ ایران
دستهای از اقدامات وجود دارد که میتواند زمینهساز حضور پررنگتر ایران در این مناطق باشد؛ از جمله این اقدامات عبارت است از: افزایش اعزام و پذیرش هیاتهای تجاری مشترک با تمرکز بر ارزروم و استانهایشرقی، تمرکز بر صادرات غیرنفتی، کشاورزی، دامداری و گردشگری، تشویق سرمایهگذاری مشترک بخشخصوصی دو کشور، برقراری پرواز مستقیم بین تبریز و ارزروم و مساعدت در رابطه با حضور شرکتهای علاقهمند دو کشور در نمایشگاههای تخصصی در استانهای همجوار.
چنان که گفته شد، آناتولیشرقی و آناتولی جنوبشرقی در مقایسه با نواحی غربی و شمالغربی ترکیه از سطح توسعه اقتصادی پایینتری برخوردارند و با چالشهایی نظیر نرخ بیکاری بالاتر، سهم محدودتر از تولید ناخالص داخلی و وابستگی بیشتر به کشاورزی سنتی مواجه هستند. با این حال این مناطق به دلیل هممرزی مستقیم با ایران، موقعیت ژئواکونومیک راهبردی، دسترسی به کریدورهای ترانزیتی، منابع طبیعی و ظرفیتهای گردشگری از پتانسیل قابلتوجهی برای توسعه همکاریهای اقتصادی و تجاری با جمهوری اسلامی ایران برخوردارند. در این میان، استان ارزروم به عنوان یکی از قطبهای اصلی شرق ترکیه، نقش محوری در تعاملات مرزی، ترانزیتی و اقتصادی میان دو کشور ایفا میکند. هدفگذاری مشترک ایران و ترکیه برای دستیابی به حجم تجارت ۳۰میلیارد دلار در افق میانمدت و افزایش مبادلات دوجانبه به حدود ۲۰میلیارد دلار در سالهای ۲۰۲۴، نشاندهنده ظرفیت بالای گسترش همکاریها به ویژه در مناطق مرزی است.
ظرفیتهای اقتصادی کلی شرق و جنوبشرقی ترکیه
شرق و جنوبشرقی ترکیه از مهمترین پایگاههای تولید کشاورزی این کشور محسوب میشوند و سهم بالایی در تولید غلات، حبوبات، محصولات دامی شامل گوشت و لبنیات، عسل و فرآوردههای وابسته دارند. استانهای شرقی ترکیه بهویژه ارزروم در حوزه دامداری صنعتی و سنتی، تولید گوشت قرمز، شیر و عسل از مزیت نسبی برخوردارند و میتوانند به عنوان مکمل بخشی از نیازهای وارداتی ایران در حوزه محصولات پروتئینی ایفای نقش کنند.
عبور خطوط لوله گاز طبیعی ایران– ترکیه و اجرای پروژههای مهم انرژی از جمله کریدور باکو– تفلیس–ارزروم، جایگاه این مناطق را در معادلات انرژی منطقهای تقویت کرده است. استانهای جنوبشرقی ترکیه در حوزه صنایع غذایی، نساجی، مصالح ساختمانی و برخی مواد معدنی فعال هستند و امکان توسعه صنایع پاییندستی و سرمایهگذاری مشترک، بهویژه در فرآوری محصولات کشاورزی، در این مناطق وجود دارد.
شرق ترکیه از پتانسیل بالایی در حوزه گردشگری برخوردار است که شامل گردشگری زمستانی (اسکی و ورزشهای برفی) و همچنین گردشگری تاریخی، فرهنگی و طبیعی میشود.
پایتخت گردشگری سازمان همکاری اقتصادی
انتخاب شهر ارزروم بهعنوان پایتخت گردشگری سازمان همکاری اقتصادی (ECO) در سال ۲۰۲۵، فرصتی مهم برای معرفی این منطقه و جذب گردشگران و سرمایهگذاران خارجی، به ویژه از ایران فراهم کرده است. وجود مرزهای مشترک فعال با ایران، از جمله مرز گوربولاغ– بازرگان بستر مناسبی برای توسعه تجارت مستقیم ایجاد کرده است. دولت ترکیه نیز در حال بررسی ایجاد مراکز تجاری مرزی و افتتاح گذرگاههای جدید با هدف توسعه اقتصادی استانهای شرقی است.
در مجموع، اقتصاد این مناطق بهطور معناداری به تجارت با کشورهای همسایه از جمله ایران وابسته است و شرایط تحریمی ایران نیز بهطور غیرمستقیم فرصتهایی برای افزایش صادرات غیرنفتی و منطقهای ایجاد کرده است.
شرایط ویژه استان ارزروم
ارزروم، مرکز استان ارزروم یکی از شهرهای تاریخی و استراتژیک شرق ترکیه است که به دلیل نزدیکی جغرافیایی به ایران و فعال بودن کنسولگری جمهوری اسلامی ایران، جایگاه ویژهای در تعاملات دوجانبه دارد. مهمترین ارکان اقتصادی این استان را در ادامه میخوانیم.
این استان دارای تولید قابل توجه محصولات دامی، عسل، غلات و برخی میوههاست و به عنوان یکی از قطبهای اصلی دامداری ترکیه شناخته میشود. ظرفیت بالای صادرات گوشت، لبنیات و عسل به بازار ایران از مهمترین مزیتهای اقتصادی ارزروم محسوب میشود. ارزروم از منطقه صنعتی سازمانیافته (OSB) برخوردار است و تمرکز اصلی صنایع آن بر حوزههای غذایی، نساجی و مصالح ساختمانی است. فعالیت گمرک ارزروم و نهادهای تسهیلکننده تجارت خارجی، بستر مناسبی برای توسعه مبادلات رسمی فراهم کرده است.
پیست اسکی پالاندوکن بهعنوان یکی از بهترین مقاصد اسکی ترکیه در کنار جاذبههای تاریخی و طبیعی متنوع، جایگاه ویژهای به ارزروم در گردشگری داده است. برگزاری «فروم اقتصادی پالاندوکن» در سال ۲۰۲۵ همزمان با انتخاب ارزروم به عنوان پایتخت گردشگری ECO، فرصت مهمی برای دیپلماسی اقتصادی و جذب گردشگران و فعالان اقتصادی ایرانی فراهم میکند.
ارزروم نقش یک هاب ترانزیتی در شرق ترکیه را ایفا میکند و در کریدورهای انرژی و حملونقل منطقهای حضور فعال دارد. این استان از پتانسیل بالایی برای افزایش تجارت مرزی و مبادلات محلی با ایران برخوردار است و در مقایسه با برخی استانهای جنوبشرقی ترکیه تمرکز بیشتری بر تعاملات اقتصادی رسمی و تجارت فرامرزی با ایران دارد.
وضعیت تجارت دوجانبه
حجم تجارت سالانه ایران و ترکیه در سال ۲۰۲۴ حدود ۲۰میلیارد دلار برآورد میشود و هدف بلندمدت دو کشور افزایش این رقم به ۳۰میلیارد دلار است. صادرات ایران به ترکیه شامل گاز طبیعی، محصولات پتروشیمی، فلزات و برخی محصولات کشاورزی است و در مقابل، واردات ایران از ترکیه عمدتا ماشینآلات، محصولات غذایی، منسوجات و کالاهای مصرفی را در بر میگیرد.
از جمله ظرفیتها میتوان به توسعه تجارت مرزی مستقیم از طریق گوربولاغ و گذرگاههای جدید، همکاری در حوزه کشاورزی و دامداری از جمله صادرات دام و عسل از ارزروم و واردات محصولات باغی از ایران، توسعه گردشگری مشترک به ویژه در حوزه گردشگری زمستانی و سلامت، سرمایهگذاری مشترک در صنایع غذایی، لجستیک و گردشگری و تداوم و تقویت همکاریهای انرژی و ترانزیت گاز اشاره کرد.
چالشهای متعدد
باوجود ظرفیتهای یاد شده، تجارت مرزی ایران و ترکیه با چالشهای متعددی روبهرو است. محدودیتهای زیرساختی از جمله تراکم بالا و صفهای طولانی در مرز گوربولاغ– بازرگان، کمبود انبار، سردخانه، پارکینگ و تجهیزات لجستیکی و فرسودگی بخشی از زیرساختهای پایانهای و جادهای از جمله این مشکلات است.
علاوه بر این، بوروکراسی گمرکی و ناهماهنگی مقررات، طولانی بودن فرآیند ترخیص کالا، تفاوت استانداردها به ویژه در حوزه محصولات کشاورزی و دامی، تغییرات مقطعی در رویههای گمرکی و کاهش پیشبینیپذیری تجارت، محدودیت ساعات و ظرفیت فعالیت مرزها، عدم توازن ظرفیت عملیاتی دو طرف مرز و بسته شدن مقطعی مرزها به دلایل فنی یا سیاسی از دیگر موانع بهشمار میروند.
در نهایت، مشکلات بانکی و مالی، نبود کانالهای بانکی پایدار برای تجارت مرزی، وابستگی به روشهای غیررسمی و پرهزینه تسویه و تاثیر تحریمها حتی بر مبادلات خرد مرزی همچنان از چالشهای جدی توسعه همکاریهای اقتصادی دوجانبه محسوب میشوند.
