چشم‌انداز جهانی نوآوری

جهان صنعت – صنعت حلال امروزه به یکی از بخش‌های پیشرو و در حال رشد سریع در اقتصاد جهانی تبدیل شده است. این صنعت طیف گسترده‌ای از محصولات و خدمات را در برمی‌گیرد که مطابق با احکام و قواعد اسلامی مجاز شمرده می‌شوند (Hassan et al., 2011).  واژه «حلال» به هر آنچه که براساس دستورالعمل‌ها و اصول اسلامی مجاز و مشروع است، اطلاق می‌شود و نه‌تنها شامل غذا و نوشیدنی، بلکه محصولات آرایشی و بهداشتی، دارویی، خدمات مالی و گردشگری را نیز در برمی‌گیرد (Dewi et al., 2023) .

در سال‌های اخیر، به دلیل افزایش چشمگیر جمعیت مسلمانان جهان که پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۶۰ به سه‌میلیارد نفر برسد(Religion et al., 2011)، این صنعت جایگاه ویژه‌ای در اقتصاد جهانی یافته است. این رشد جمعیت منجر به افزایش قابل‌توجه تقاضا برای محصولات و خدمات حلال، به‌ویژه در کشورهای با اکثریت مسلمان شده است (Adnani et al., 2023) .

برخی از کشورها از جمله عربستان سعودی، امارات متحده عربی، ترکیه، اندونزی و مالزی بزرگ‌ترین واردکنندگان محصولات حلال هستند(Dinar et al., 2022). با این حال، دامنه این صنعت به مصرف‌کنندگان مسلمان محدود نمی‌شود، بلکه مصرف‌کنندگان غیرمسلمان که به سلامت، اخلاق و پایداری اهمیت می‌دهند نیز بخش مهمی از بازار را تشکیل می‌دهند (Arifin et al., 2023).

صنعت حلال به عنوان یک موتور محرک رشد اقتصادی، فرصت‌های چشمگیری برای ایجاد اشتغال، جذب سرمایه‌گذاری و نوآوری فراهم می‌آورد و می‌تواند به توسعه اقتصادی پایدار و فراگیر کمک کند (Hasan et al., 2022) .

این صنعت در سال‌های اخیر با رشد چشمگیر بازارهای جهانی، از مرزهای سنتی کشورهای مسلمان فراتر رفته و به یک مقیاس جهانی دست یافته است (Ab-Talib et al., 2016). مصرف‌کنندگان غیرمسلمانی که به کیفیت و استانداردهای اخلاقی محصولات حلال توجه دارند نیز به این بازار افزوده شده‌اند (Kadir et al., 2015) .

۱- صنعت حلال صنعت حلال شامل موارد زیر است:

۱-۱- صنعت غذا و نوشیدنی حلال (Food and Beverage)

بخش غذا و نوشیدنی حلال یکی از برجسته‌ترین بخش‌های صنعت حلال به شمار می‌آید. این حوزه طیف وسیعی از محصولات از جمله گوشت، مرغ، غذاهای دریایی، میوه‌ها، سبزیجات، غذاهای فرآوری‌شده و انواع نوشیدنی‌ها را در بر می‌گیرد که همگی براساس اصول حلال آماده و تولید می‌شوند Alhariri) و همکاران، ۲۰۲۰(.

۲-۱- گردشگری حلال (Halal Tourism)

گردشگری حلال به نیازهای مسافران مسلمان پاسخ می‌دهد و خدمات و تسهیلات سفر را در چارچوب اصول اسلامی ارائه می‌کند. این خدمات شامل گزینه‌های غذایی حلال، فراهم‌سازی امکانات اقامه نماز، و اقامتگاه‌های سازگار با ارزش‌های خانواده و مطابق با دستورالعمل‌های خاص اسلامی می‌باشد Han) و همکاران، ۲۰۱۹).

۳-۱- لوازم آرایشی و بهداشتی حلال (Halal Cosmetics and Personal Care)

محصولات آرایشی و بهداشتی حلال با استفاده از ترکیباتی تولید می‌شوند که مطابق با اصول اسلامی مجاز هستند. این محصولات فاقد هرگونه مواد ممنوعه در اسلام بوده و همچنین بر روی حیوانات مورد آزمایش قرار نمی‌گیرند Abd Rahman) و همکاران، ۲۰۱۵).

۴-۱- داروها و خدمات بهداشتی حلال (Halal Pharmaceuticals and Healthcare)

محصولات دارویی و خدمات بهداشتی حلال با هدف تامین نیازهای مصرف‌کنندگان مسلمان طراحی می‌شوند و در فرمولاسیون، فرآیند تولید و توزیع خود، به الزامات حلال پایبند هستند Hashim) و همکاران، ۲۰۱۳(.

۵-۱- مالی حلال و بانکداری اسلامی (Halal Finance and Islamic Banking)

مالی حلال به خدمات و محصولات مالی اطلاق می‌شود که با اصول اسلامی مطابقت دارند. این خدمات شامل بانکداری بدون بهره (Interest-Free Banking)، مشارکت در سود و زیان (Profit-Sharing)، و سرمایه‌گذاری در طرح‌های اخلاقی و مطابق با شریعت اسلامی می‌شود (Beck و همکاران، ۲۰۱۳).

۶-۱- مد و پوشاک حلال

این مفهوم شامل طراحی و تولید لباس‌هایی است که مطابق با موازین اسلامی بوده و در عین حال، زیبایی و مدرن بودن را حفظ می‌کنند. مد و پوشاک حلال، بر اصول حجاب، اخلاق، استفاده از مواد اولیه حلال تاکید دارد (Sumarliah و همکاران، ۲۰۲۱).

۲- نوآوری در صنعت حلال؛ ضرورتی برای تعالی اقتصاد جهانی

در دنیای پرشتاب امروز، نوآوری در صنعت حلال ضرورتی اجتناب‌ناپذیر برای پاسخگویی به نیازهای رو به رشد جوامع مسلمان و توسعه اقتصاد جهانی است (Hassan et al., 2011; Dewi et al., 2023; Nizar et al., 2023).  این نوآوری‌ها در پاسخ به چالش‌هایی چون کمبود منابع پروتئینی، افزایش جمعیت، بحران‌های زیست‌محیطی و ارتقای کیفیت زندگی شکل گرفته‌اند.

۳- مهم‌ترین محورهای نوآوری در صنعت حلال

۱-۳- توسعه گوشت‌های مصنوعی و کشت سلولی

استفاده از فناوری سلول‌های بنیادی در تولید گوشت‌های آزمایشگاهی به‌عنوان راهکاری نوین برای رفع بحران کمبود منابع پروتئینی، کاهش فشار بر منابع طبیعی و مقابله با تغییرات اقلیمی مطرح است

(Nizar et al., 2023). با این حال، پذیرش این فناوری در بازارهای اسلامی مستلزم بررسی دقیق فقهی و اخلاقی است (Hassan et al., 2011) .

۲-۳- فرآوری پروتئین‌های گیاهی و آنزیم‌های جایگزین در صنایع غذایی حلال

استفاده از پروتئین‌های گیاهی و آنزیم‌های استخراج‌شده از منابع میکروبی و گیاهی (مانند پروتئازهای میکروبی و گیاهانی نظیر انجیر و آناناس) به‌ویژه در تولید محصولات لبنی مانند پنیر، می‌تواند ضمن رعایت موازین شرعی، هزینه‌های تولید را کاهش داده و پذیرش بازار را افزایش دهد (Amira et al., 2017; Nizar et al., 2023) .

۳-۳- کاربرد روش‌های آنالیز دستگاهی پیشرفته در تشخیص اصالت مواد اولیه و محصولات حلال

فناوری‌هایی مانند طیف‌سنجی مادون قرمز (NIR) ، FTIR، کروماتوگرافی،HPLC ، GC-MS.، MALDI-TOF، آزمون‌های DNA مبتنی بر PCR و تصویربرداری‌هایپراسپکترا به‌عنوان روش‌های سریع، دقیق و غیرمخرب، برای تشخیص وجود مواد حرام و تضمین اصالت ترکیبات در زنجیره تامین حلال استفاده می‌شوند (Dewi et al., 2023; Nizar et al., 2023) .

۴-۳- استفاده از فناوری بلاک‌چین و اینترنت اشیاء (IoT) در زنجیره تامین حلال

این فناوری‌ها از طریق تضمین شفافیت و قابلیت ردیابی دقیق، مانع از جعل گواهی‌های حلال شده و اعتماد مصرف‌کنندگان را تقویت می‌کنند (Sabry, 2022; Nizar et al., 2023) .

۵-۳- توسعه بسته‌بندی‌های هوشمند و زیست‌تجزیه‌پذیر

بسته‌بندی‌های پیشرفته، علاوه بر افزایش ماندگاری محصولات، امکان پایش وضعیت کیفی آنها را در زنجیره تامین فراهم می‌کند و با استانداردهای محیط‌زیستی و الزامات حلال سازگار است (Nizar et al., 2023) .

۶-۳- تولید محصولات غذایی عملکردی و استفاده از فناوری نانو و زیست‌فناوری

توسعه غذاهای عملگرا (Functional Foods) با ویژگی‌های ارتقای سلامت، یکی از محورهای اصلی نوآوری در محصولات حلال است. به‌کارگیری فناوری‌های نوین نانو و زیست‌فناوری در بهبود ارزش تغذیه‌ای و ایمنی محصولات، به گسترش بازارهای جهانی این محصولات کمک کرده است (Hassan et al., 2011; Nizar et al., 2023) .

۷-۳- ایجاد اکوسیستم‌های نوآوری و‌هاب‌های تخصصی حلال

توسعه‌ هاب‌های نوآوری در حوزه‌های زیست‌فناوری، نانوتکنولوژی و فناوری‌های دیجیتال و سرمایه‌گذاری در شرکت‌های دانش‌بنیان، از راهکارهای کلیدی برای افزایش رقابت‌پذیری صنعت حلال است (Nizar et al., 2023) .

۴- چالش‌های صنعت جهانی حلال

در حالی که نماد جهانی حلال به عنوان نشانه‌ای از اصالت، سلامت، پاکی و اعتماد در میان مصرف‌کنندگان مسلمان و حتی غیرمسلمان شناخته می‌شود، اما تحقق این نماد در عمل، با چالش‌های راهبردی متعددی روبه‌روست که در سطوح زیر قابل تحلیل است:

۱-۴- عدم توسعه زیرساخت حلال

عدم توسعه زیرساخت‌های حلال هماهنگ برای تضمین کیفیت و اصالت محصولات حلال، یکی از موانع کلیدی است. عدم وجود ساختار یکپارچه‌ای برای صدور گواهی و اعتباربخشی، باعث بروز تداخل استانداردها، تعدد گواهی‌های غیرهم‌راستا و کاهش اعتماد مصرف‌کنندگان شده است. زیرساخت کیفیت جهانی حلال، مجموعه‌ای هماهنگ و منسجم از نهادها، فرآیندها و استانداردهایی است که تضمین می‌کند محصولات و خدمات حلال، در تمام مراحل زنجیره تامین، الزامات فقهی و فنی را رعایت کنند.

۲-۴- عدم هماهنگی در استانداردها، قوانین و نهادهای گواهی‌دهی حلال در سطح بین‌المللی

تنوع و بعضا تضاد در استانداردهای ملی کشورهای مختلف و عدم یکپارچگی در استانداردهای حلال و روش‌های اعتباربخشی، منجر به تضعیف قابلیت پذیرش جهانی گواهی‌های حلال شده است (Nizar et al., 2023)

۳-۴- ضعف در لجستیک و زنجیره تامین در برخی کشورهای اسلامی

نبود زیرساخت مناسب برای ردیابی، حمل‌ونقل و ذخیره‌سازی مطابق با الزامات حلال که موجب کاهش اعتماد به قابلیت حفظ حلیت در مراحل مختلف زنجیره تامین، می‌شود.

۴-۴- رقابت سنگین با برندهای قدرتمند جهانی در کشورهای غیرمسلمان تولیدکننده محصولات حلال

کشورهای غیراسلامی با استانداردسازی، بازاریابی حرفه‌ای و نوآوری فناورانه بازار حلال را در اختیار گرفته‌اند که موجب تضعیف برندهای بومی در کشورهای اسلامی شده است (Hassan et al., 2011; Nizar et al., 2023) .

۵-۴- نبود روش‌های معتبر اصالت‌سنجی برای مواد اولیه و محصولات حلال

امکان تقلب، آلودگی متقاطع و نبود ابزارهای سریع تشخیص مواد مشکوک در زنجیره تولید که پیامد آن می‌تواند کاهش اعتماد مصرف‌کننده به نماد حلال باشد(Dewi et al., 2023; Nizar et al., 2023) .

۶-۴- وابستگی به مواد اولیه تولیدشده توسط کشورهای غیرمسلمان

کنترل ضعیف بر زنجیره تامین و نگرانی از آلودگی یا ترکیبات مشکوک که باعث زیر سؤال رفتن مشروعیت محصولات نهایی دارای نماد حلال می‌شود.

۷-۴- عدم همکاری مؤثر و درک مشترک از مفهوم حلال میان ذی‌نفعان

تفاوت برداشت‌ها از مفهوم حلال میان علمای دینی، صنعتگران، دانشمندان و مصرف‌کنندگان، منجر به ایجاد ابهام در تفسیر حلیت محصولات و اختلال در سیاستگذاری‌ها می‌شود (Nizar et al., 2023).

۵- راهبردهای کلان بازآفرینی اقتصاد جهانی حلال

۱-۵- توسعه زیرساخت ساخت کیفیت حلال

استقرار و توسعه زیرساخت کیفیت زمینه‌ساز ارتقای انسجام استانداردهای فقهی و فنی، تسهیل شناخت متقابل گواهی‌های حلال، افزایش شفافیت زنجیره تامین و تسهیل تجارت بین‌المللی خواهد بود. این رویکرد نه‌تنها به یکپارچگی بازار حلال کمک می‌کند، بلکه مزیت رقابتی قابل‌توجهی در سطح جهانی برای کشورهای اسلامی ایجاد می‌نماید

۲-۵-  استقرار نظام حکمرانی یکپارچه استانداردهای حلال

همکاری نزدیک با مؤسسات بین‌المللی مانند موسسه استاندارد و اندازه‌شناسی کشورهای اسلامی(SMIIC)  و مجمع جهانی اعتباربخشی حلال (IFHAB) برای تدوین استانداردهای حلال و به رسمیت‌شناسی متقابل  (MRAs) که موجب افزایش اعتبار نماد جهانی حلال و تسهیل تجارت بین‌المللی می‌شود (Nizar et al., 2023; SMIIC, 2025).

۳-۵-  توسعه زیرساخت‌های فناورانه در زنجیره تامین حلال

بهره‌گیری از فناوری‌های پیشرفته مانند بلاک‌چین و اینترنت اشیاء (IoT) برای ردیابی دقیق محصولات از مبدأ تا مصرف‌کننده با هدف تضمین اصالت و حلیت در تمامی مراحل زنجیره تامین (Sabry, 2022; Masverse, 2023; Nizar et al., 2023).

۴-۵- توسعه اکوسیستم‌های نوآوری و‌هاب‌های فناوری حلال

تاسیس مراکز نوآوری در حوزه‌های زیست‌فناوری، نانوتکنولوژی و فناوری‌های بسته‌بندی هوشمند که موجب تقویت رقابت‌پذیری برندهای حلال بومی و پاسخ به نیاز بازارهای جهانی خواهد شد (Nizar et al., 2023; Hassan et al., 2011).

۵-۵- استفاده از آنالیزهای پیشرفته برای اصالت‌سنجی مواد اولیه و محصولات

به‌کارگیری تکنیک‌های پیشرفته از جمله MALDI-TOP برای شناسایی ترکیبات مشکوک و مواد حرام که موجب ارتقای دقت و سرعت تشخیص و افزایش اعتماد به نماد حلال می‌شود (Dewi et al., 2023; Edwards et al., 2021; Nizar et al., 2023) .

۶-۵- بومی‌سازی تولید مواد اولیه حلال و کاهش وابستگی به واردات

حمایت از تولید داخلی شامل ژلاتین ، آنزیم‌‌ها با منشا غیرحیوانی، افزودنی‌های خوراکی و استخراج آنها بدون الکل مطابق با فقه اسلامی که موجب ایجاد امنیت زنجیره تامین و کنترل بیشتر بر اصالت مواد اولیه خواهد شد (Amira et al., 2017; Budreckiene & Struzeckiene, 2014) .

۷-۵-  تقویت دیپلماسی فرهنگی و ترویج سواد حلال جهانی

برگزاری جشنواره‌های فرهنگی و نمایشگاه‌های جهانی با محوریت ترویج سبک زندگی حلال و آگاهی‌بخشی در مورد مزایای آن که موجب ارتقای جایگاه برند جهانی حلال و ایجاد درک مشترک از مفاهیم حلیت خواهد شد (OIC Halal Economy Report, 2022; Nizar et al., 2023) .

۸-۵-  ایجاد کریدورهای تجاری دیجیتال حلال

راه‌اندازی پلتفرم‌های تجارت الکترونیکی یکپارچه برای تسهیل صادرات و واردات محصولات حلال که موجب افزایش دسترسی به بازارهای جدید و کاهش موانع تجاری خواهد شد(ICDT, 2022; Nizar et al., 2023) .

۹-۵- سرمایه‌گذاری در توسعه گردشگری حلال

ایجاد زیرساخت‌های مناسب در مقاصد گردشگری برای ارائه خدمات منطبق با الزامات حلال، مانند غذاهای حلال، اماکن نماز و تفریحات مجاز که موجب جذب گردشگران مسلمان و ایجاد فرصت‌های اقتصادی جدید می‌شود (Mastercard-CrescentRating, 2024).

۶- گواهی حلال (Halal Certification)

محصولات و خدمات در صنعت حلال غالبا تحت فرآیندهای صدور گواهی قرار می‌گیرند تا از انطباق آنها با الزامات حلال اطمینان حاصل شود. این فرآیند معمولا توسط نهادهای گواهی‌دهنده معتبر انجام می‌شود که وضعیت حلال بودن محصولات را ارزیابی و گواهی حلال صادر می‌کنند Anggarkasih) و همکاران، ۲۰۲۲(.

 نتیجه‌گیری:

صنعت حلال به‌عنوان یکی از بخش‌های پویا و در حال رشد سریع در اقتصاد جهانی، نه‌تنها پاسخگوی نیازهای فزاینده جوامع مسلمان است، بلکه با تکیه بر ارزش‌های جهانی مانند سلامت، کیفیت و اصالت واخلاق مداری ، توانسته است جایگاه ویژه‌ای در میان مصرف‌کنندگان غیرمسلمان نیز به دست آورد. در این مسیر، نوآوری‌های فناورانه به‌ویژه در حوزه‌هایی به‌کارگیری فناوری‌های پیشرفته آنالیزی مانند MALDI-TOF و NIR، و همچنین بهره‌گیری از سامانه‌های هوشمند ردیابی مبتنی بر بلاک‌چین، نقشی کلیدی در ارتقای کیفیت و اصالت محصولات حلال ایفا کرده‌اند.

با این حال، چالش‌های مهمی همچون عدم هماهنگی استانداردهای جهانی حلال، ضعف در زنجیره تامین و لجستیک، وابستگی به مواد اولیه کشورهای غیرمسلمان، عدم وجود روش‌های استاندارد اصالت‌سنجی و فقدان سرمایه انسانی متخصص همچنان موانعی جدی در مسیر شکوفایی کامل این صنعت به شمار می‌روند.

در این راستا، ارائه راهبردهای کلان شامل استقرار حکمرانی مؤثر بر استانداردهای حلال، توسعه اکوسیستم‌های نوآوری، نهادینه‌سازی مسوولیت‌های اجتماعی، بهره‌گیری از ظرفیت دیپلماسی فرهنگی و تقویت زیرساخت‌های فناورانه، می‌تواند زمینه‌ساز تحقق چشم‌اندازهای بزرگ اقتصادی برای این صنعت باشد.

در نهایت، می‌توان گفت که آینده صنعت حلال، آینده‌ای مبتنی بر نوآوری فناورانه، اصالت شرعی و ارزش‌های جهانی انسانی است؛ آینده‌ای که تنها با عزم راسخ نخبگان علمی، اقتصادی و فقهی و با بهره‌گیری از ظرفیت‌های علمی روز دنیا محقق خواهد شد.

نویسندگان: زهره غنوی، فاطمه سردابی، عبادالله صمدی، سیدمحمدرضا شجاعی

 سازمان ملی استاندارد ایران

 

منابع:

Abd Rahman, A., et al. (2015). Halal Cosmetics: Issues and Challenges. International Journal of Business and Social Science.

Ab-Talib, M. N., et al. (2016). Halal Supply Chain Critical Success Factors: A Literature Review. Journal of Islamic Marketing.

Adnani, A., et al. (2023). Global Muslim Population Growth and Its Impact on Halal Market Expansion. Journal of Economic Perspectives.

Affan, M. (2020). Corporate Social Responsibility and Halal Industry. Journal of Islamic Business Ethics.

Ag Majid, N., et al. (2021). Trends in Halal Market Development. Journal of Halal Studies.

Alhariri, M., et al. (2020). Halal Food Industry: Opportunities and Challenges. International Food Research Journal.

Alam, M., et al. (2024). Blockchain and AI for Halal Supply Chain Traceability. Journal of Emerging Technologies in Halal Industry.

Anggarkasih, D., et al. (2022). Halal Certification and Consumer Trust. Journal of Halal Certification.

Arifin, M., et al. (2023). Ethical Consumption and the Halal Industry. Journal of Consumer Ethics.

Beck, T., et al. (2013). Islamic Banking and Finance: Principles and Practices. World Bank Economic Review.

Briand, L., & Salles, C. (2016). Taste Perception: From the Mouth to the Brain. Flavour Journal.

Budreckiene, R., & Struzeckiene, V. (2014). Utilization of Fruit Waste in Enzyme Production. Journal of Environmental Sustainability.

Chopin, T., et al. (2019). Integrated Multi-Trophic Aquaculture: Principles and Applications. Aquaculture International.

Dinar, S., et al. (2022). Halal Industry as a Driver of Economic Growth. Journal of Islamic Economics.

Dewi, R., et al. (2023). Halal Industry and Economic Development. International Journal of Halal Research.

Edwards, H., et al. (2021). Spectroscopic Techniques for Food Authenticity. Journal of Food Control.

FAO. (2022). The State of World Fisheries and Aquaculture. Food and Agriculture Organization.

Hang, Y., et al. (2016). Microbial Proteases as Milk-Clotting Enzymes. Journal of Dairy Science.

Han, H., et al. (2019). Halal Tourism: Concepts and Challenges. Tourism Management Perspectives.

Hashim, N. H., et al. (2013). Halal Pharmaceuticals: An Emerging Market. Journal of Islamic Marketing.

Hassan, M., et al. (2011). Halal Industry and Global Economy. International Journal of Islamic Finance.

Hernández-Mancillas, L., et al. (2017). Advances in Microbial Enzyme Production. Biotechnology Reports.

Ibrahim, R., et al. (2022). Human Capital Development in Halal Industry. Journal of Halal Education.

IFHAB. (2023). Global Halal Certification and Accreditation. IFHAB Annual Report.

ISA Halal. (2023). Sustainability in Halal Industries. ISA Annual Review.

Izberk-Bilgin, E., & Nakata, C. (2016). Consumer Perceptions of Halal Products. Journal of Consumer Research.

Kadir, A., et al. (2015). Expanding Halal Markets Beyond Muslim Consumers. International Journal of Business and Management.

Marcus, J. (2007). Culinary Chemistry: Umami and Kokumi. Journal of Food Science.

Masverse. (2023). Blockchain Technology in Halal Supply Chains. Journal of Advanced Technologies.

Mohd, Z., et al. (2020). Halal Industry and Ethical Consumption. Journal of Islamic Studies.

Muller-Maatsch, J., et al. (2021). Non-Destructive Techniques for Food Authentication. Food Analytical Methods.

Nakyinsige, K., Man, Y. B. C., & Sazili, A. Q. (2012). Halal Authenticity Issues in Meat and Meat Products. Meat Science.

Nizar, N. N. A., Abidin, S. A. S. Z., & Bujang, A. (Eds.). (2023). Innovation of Food Products in Halal Supply Chain Worldwide. Academic Press.

Ninomiya, K. (2015). The Discovery of Umami. Journal of Nutritional Science.

Perdana, M., et al. (2018). Global Halal Market Trends. Journal of Halal Business.

Religion et al. (2011). The Future of World Religions: Population Growth Projections. Pew Research Center.

Sabry, M. (2022). Blockchain for Halal Compliance. Journal of Blockchain Technology.

Shulthoni, A., et al. (2023). Corporate Social Responsibility in Halal Industry. Journal of Islamic Business Ethics.

Sumarliah, E., Li, T., Wang, B., Moosa, A., & Sackey, I. (2021b). The impact of customer Halal supply chain knowledge on customer Halal fashion purchase intention. Information Resources Management Journal, 34(3), 79–۱۰۰. Advance online publication.

Treiblmaier, H. (2018). The Impact of Blockchain on Supply Chain Management. International Journal of Information Management.

Zakaria, N., et al. (2023). Green Halal and Sustainable Development. Journal of Halal Industry and Services