وداع با انحصار دولتی!
جهان صنعت– در شب هالووین سال۲۰۰۰، زمانی‌که سه انسان شجاع، «بیل شپرد»، «یوری گیدزنکو» و «سرگئی کریکالف»، وارد ایستگاه فضایی بین‌المللی (ISS) شدند، شاید کمتر کسی تصور می‌کرد که آن لحظه تاریخی، سرآغاز بیش از دو دهه سکونت مداوم بشر در مدار زمین باشد. اما حالا، با عبور ایستگاه از عمر طراحی‌شده‌اش و نزدیکی به نقطه پایان، زمان آن رسیده که بشر به مرحله بعدی ماجراجویی فضایی خود قدم بگذارد؛ مرحله‌ای که نه‌فقط امید بلکه رقابتی فناورانه، اقتصادی و سیاسی در بطن خود دارد. ایستگاه فضایی بین‌المللی، یکی از نمادهای بارز همکاری جهانی، از سال۱۹۹۸ با پرتاب نخستین قطعاتش به فضا، آرام‌آرام شکل گرفت. ساختار خرپایی، ماژول‌های قابل سکونت، آرایه‌های خورشیدی و ده‌ها سامانه علمی و زیستی، در کنار هم آزمایشگاهی بی‌نظیر در محیط ریزگرانش به وجود آوردند که صدها آزمایش علمی را ممکن ساخت اما هر سازه‌ای، حتی در خلأ فضا، محدودیت عمر دارد. این ایستگاه نیز با اینکه از عمر پیش‌بینی‌شده‌اش عبور کرده، در آستانه بازنشستگی قرار گرفته است؛ بازنشستگی‌ای که ناسا آن را با دقت برنامه‌ریزی کرده و هم‌زمان چشم به آینده‌ای متفاوت دوخته است. علت پایان کارISS، بیشتر از آنکه مالی یا سیاسی باشد، فنی است. ناسا توضیح می‌دهد که بسیاری از بخش‌های ایستگاه را می‌توان تعمیر یا حتی به زمین بازگرداند و دوباره به مدار فرستاد. آرایه‌های خورشیدی، ابزارهای علمی، سامانه‌های ارتباطی و پشتیبانی زندگی، همگی قابلیت جایگزینی دارند اما ستون فقرات ایستگاه، ماژول‌های اصلی و سازه‌های خرپایی با توجه به فشارهای فیزیکی مداوم حاصل از رفت‌وآمد بین تاریکی مطلق و تابش مستقیم خورشید، به نقطه‌ای از فرسایش رسیده‌اند که تعمیر یا جایگزینی‌شان دیگر امکان‌پذیر نیست. در واقع، ایستگاه به‌تدریج به نقطه‌ای می‌رسد که حفظ ایمنی در آن با چالش مواجه خواهد شد.
پایان یک دوران اما همواره آغاز دورانی دیگر است. ناسا در سند راهبردی «گذار ایستگاه فضایی بین‌المللی» اعلام کرده که قصد دارد پس از سال۲۰۳۰، حضور خود در مدار پایین زمین(LEO) را نه متوقف بلکه واگذار کند. واگذاری‌ای از جنس مشارکت با شرکت‌های خصوصی که ماموریت دارند جای خالی ISSرا پر کنند. آژانس فضایی آمریکا، خود را به‌عنوان یکی از مشتریان این بازار تجاری در حال شکل‌گیری تعریف می‌کند؛ بازاری که خدمات متنوعی چون سکونت، حمل بار و انتقال خدمه را به نهادهای علمی و دولتی ارائه خواهد داد. در خط مقدم این تحولات، نام‌هایی همچون شرکت «وست اسپیس» و ایستگاه فضایی آن یعنی «هیون-۱» به چشم می‌خورد. «هیون-۱» که در صورت تحقق برنامه‌ها در ماه مه۲۰۲۶ به فضا پرتاب خواهد شد، نخستین ایستگاه فضایی خصوصی پشتیبانی‌شده توسط ناسا خواهد بود. طراحی این ایستگاه گرچه نسبت‌به ISS بسیار کوچک‌تر است، فقط ۴۵متر‌مکعب در برابر ۹۰۰متر‌مکعب حجم داخلی ایستگاه فعلی اما نوآوری‌هایی را در خود دارد که می‌تواند آینده فضا را دگرگون کند. هدف شرکت وست، ساخت یک ایستگاه آزمایشی، ایمن و کم‌هزینه است که بتواند پایلوتی برای ایستگاه‌های فضایی آتی باشد. «مکس‌هائوت»، مدیرعامل این استارتاپ تاکید دارد که اولویت نخست، ایمنی و اولویت دوم، تحقق سریع پروژه است. این تمرکز بر سرعت، تنها به‌خاطر بازار رقابتی فضا نیست؛ کاهش زمان‌بندی، مستقیما با کاهش هزینه‌ها رابطه دارد؛ عنصری حیاتی در اقتصادی‌سازی حضور انسان در فضا. «هیون-۱» با اینکه سکونت دائمی نخواهد داشت، فضایی مطمئن برای اقامت کوتاه‌مدت فضانوردان فراهم می‌کند. برنامه‌ریزی‌ها نشان می‌دهد که طی عمر سه‌ساله این ایستگاه، تنها چهار ماموریت اقامتی انجام خواهد شد. فضانوردان با کپسول «دراگون» متعلق به اسپیس‌ایکس به آن متصل می‌شوند و حدود ۱۰روز در آن اقامت می‌کنند. این ایستگاه به تجهیزات ریزگرانشی مجهز است و امکان اجرای آزمایش‌های علمی ارزشمندی را فراهم خواهد کرد. همچنین پنجره‌ای با نمای رو به زمین در آن تعبیه شده که از نظر کیفیت دید، هم‌رده با پنجره‌های ISS است.
از سوی دیگر، راحتی فضانوردان نیز از چشم تیم طراحی دور نمانده است. یکی از چالش‌های همیشگی در سکونتگاه‌های فضایی، خوابیدن در محیط بی‌وزنی است. بسیاری از فضانوردان در ISS ترجیح می‌دهند هنگام خواب، فشاری روی بدن‌شان احساس کنند، تا جایی که بعضی‌ها خود را داخل کمدها قرار می‌دهند.
برای پاسخ به این نیاز، تیم طراحی وست با همکاری فضانورد باسابقه ناسا، «درو فیوستل»، تخت‌های بادی ویژه‌ای طراحی کرده‌اند که فشار ملایمی را به بدن وارد و راحتی بهتری برای خواب در فضا فراهم می‌کنند. البته «هیون-۱» تنها بازیگر این عرصه نیست. شرکت آکسیوم‌اسپیس نیز در حال ساخت ایستگاهی است که قرار است ابتدا به ISS متصل شود و سپس پیش از بازنشستگی ایستگاه بین‌المللی، به‌صورت مستقل در مدار باقی بماند. این ایستگاه پیچیده‌تر از هیون-۱ طراحی شده و ظرفیت اقامت چهار فضانورد را خواهد داشت. زمان پیش‌بینی‌شده برای آغاز فعالیت آن، سال۲۰۲۸ است.
در کنار وست و آکسیوم، نام‌های دیگری همچون «بلو اوریجین» و پروژه «اوربیتال ریف» و همچنین ایستگاه فضایی چین با نام «تیان‌گونگ»، در حال شکل‌گیری آینده‌ای چندقطبی برای حضور بشر در فضا هستند. تیان‌گونگ از هم‌اکنون فعال است و چین با سرعت در حال گسترش قابلیت‌های آن برای ماموریت‌های بلندمدت فضایی است. این رقابت جهانی در حال بازتعریف مفهوم سکونت انسان در فضاست. در دورانISS، سکونت فضایی مفهومی دولتی و محدود به آژانس‌های ملی بود اما اکنون، فضا در آستانه تبدیل به قلمرو شرکت‌های خصوصی و مشارکت‌های عمومی- خصوصی است. این گذار، تنها یک تغییر در ساختار مدیریتی نیست بلکه تحولی بنیادین در چگونگی کشف، استفاده و حتی زندگی در فضا محسوب می‌شود.
در نهایت، با پایان تدریجی ماموریت ایستگاه فضایی بین‌المللی تا سال۲۰۳۰، جهان به فصل جدیدی از ماجراجویی‌های فضایی وارد می‌شود، فصلی که در آن شرکت‌های خصوصی نه‌تنها جای آژانس‌های ملی را در عملیات‌های مداری خواهند گرفت بلکه ممکن است حتی پیش‌قراولان سفرهای میان‌سیاره‌ای شوند. از ایستگاه‌های کوچک و آزمایشی چون «هیون-۱» تا سکونتگاه‌های پیچیده‌تر مانند آکسیوم و پروژه‌های بین‌المللی دیگر، این تلاش‌ها نمایانگر رویایی هستند که بشر از زمان نگاه به آسمان شب در سر داشته است: سکونت در فراسوی زمین، به‌عنوان بخشی همیشگی از تمدن انسانی. تا سال۲۰۳۰، شاید صدای بستن درهای ISS برای آخرین‌بار طنین‌انداز شود اما این صدا، به‌جای پایان، می‌تواند آغاز سمفونی جدیدی در فضا باشد؛ آغازی برای فضایی تجاری، انسانی و بی‌نهایت.
