هویت زدایی از تهران
مژگان کریم‌نیایی– تهران بافت تاریخی ارزشمندی دارد که عمدتا در منطقه جنوب شهر واقع شده است. محله‌های عودلاجان، پامنار و سنگلج از محله‌های قدیمی پایتخت به شمار می‌روند که نه‌تنها خانه‌های تاریخی فراوانی را در خود جای داده‌اند بلکه به دلیل سکونت برخی چهره‌های شناخته‌شده تاریخ معاصر در این محله‌ها از اهمیت مضاعفی برخوردارند.
این خانه‌ها که قدمت برخی از آنها به دوره قاجار و پهلوی می‌رسد، هر یک با آجرکاری‌ها، کاشی‌کاری‌ها و تزئینات به کار رفته در بنایشان، راوی بخشی از میراث و گذشته‌های دور پایتخت هستند.
در شهرهای تاریخی جهان، از رم گرفته تا استانبول، معمولا بافت تاریخی حفظ شده و به عنوان میراثی گرانبها، خانه‌های تاریخی آن مورد مرمت قرار می‌گیرد و به پاتوقی برای جذب گردشگران تبدیل می‌شود. در تهران اما این رویه آنطور که باید و شاید مورد توجه قرار نگرفته است.
تبدیل خانه‌های قدیمی به پشتیبان بازار
نزدیکی محله‌هایی نظیر سنگلج و پامنار به بازار سبب شده است که بافت‌های تاریخی این محله‌ها و خانه‌های ارزشمند واقع در آنها، تبدیل به انبارها و کارگاه‌هایی شوند که اجناس مورد نیاز بازار در آنها تولید و انبار می‌شوند. بسیاری از کیف‌هایی که امروز در چهارراه سیروس و بازار تهران عرضه می‌شوند، در خانه‌های تاریخی محله سنگلج ساخته شده‌اند یا این خانه‌ها نقش انبار و پشتیبان بازار را ایفا می‌کنند. نتیجه این وضعیت خالی شدن محله‌های تاریخی جنوب تهران از اهالی قدیمی آنها و جایگزین شدن آنها با اتباع و کارگرانی است که خانه‌های قدیمی را به کارگاه‌های صنعتی کوچک تبدیل کرده‌اند. از سوی دیگر این وضعیت باعث شده که تنها تعداد محدودی از اهالی قدیمی در محله باقی بمانند و در روزهای تعطیل و ساعات بعد از فعالیت بازار، عملا محله خالی از سکنه شده و این امر به ناامنی در این محله‌های تاریخی دامن می‌زند. حضور معتادان متجاهر و بی‌خانمان‌ها در خانه‌های قدیمی که به حال خود رها شده‌اند، وضعیت بافت تاریخی محله‌های سنگلج و پامنار را پیچیده‌تر نیز کرده است.
افزون بر این خانه‌هایی که از سکنه خالی شده‌اند، به دلیل عدم رسیدگی و اینکه پشت‌بام آنها برای مقابله با باران‌ها و بارش‌های فصول مختلف بازسازی و مرمت نمی‌شود، آب به داخل آنها نفوذ کرده و به مرور زمان در درون خود فرو می‌ریزند.
وضعیت نامناسب خانه مستوفی الممالک
خانه مستوفی‌الممالک بنای فاخر و با ارزشی است که در بافت تاریخی جنوب تهران قرار دارد. در حال حاضر این بنا در تملک وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات و شرکت پست است. این خانه تاریخی با وجود نیاز فوری به مرمت، به دلیل بی‌توجهی مالک در سال‌های گذشته مرمت نشده و امروز خطر آسیب به آن بیش از هر زمان دیگری احساس می‌شود. این بنا که بیش از ۱۰۰سال قدمت دارد، ، به دلیل بی‌توجهی در معرض خطر قرار دارد. فعالان میراث فرهنگی بارها درباره وضعیت نامناسب این بنا هشدار داده و خواستار اقدامات موثر برای حفظ آن شده‌اند. با وجود وعده‌هایی که پیش از این وزیر اسبق ارتباطات، محمدجواد آذری جهرمی داده بود، این خانه که قرار بود به میراث فرهنگی واگذار شود همچنان به وزارت میراث واگذار نشده است. شرکت پست نیز تاکنون اقدام موثر و کافی برای مرمت این بنا و باز کردن درهای آن به روی گردشگران انجام نداده است.
مهدی گوهری، عضو انجمن سنگلج در مورد خانه مستوفی‌الممالک به «جهان‌صنعت» گفت: یکی از معضلاتی که همچنان پابرجاست، عدم بازدید و عدم مرمت خانه مستوفی‌الممالک است. این خانه واقعا نیازمند مرمت فوری است اما متاسفانه با بی‌توجهی وزارت میراث هر روز اوضاع آن بدتر می‌شود.
وی درخصوص وضعیت بافت تاریخی محله سنگلج نیز گفت: اتفاقات خوبی در این محله دیده نمی‌شود و واقعیت این است که کارگاه‌ها همچنان نفوذ می‌کنند و برنامه‌ای برای بهبود وضعیت محله سنگلج وجود ندارد. با این حال، حال و هوای خوبی در این محله حاکم است و بازارچه قوام‌الدوله و بازارچه شاپور همچنان پررونق هستند. امیدواریم توجه بیشتری به بافت‌های تاریخی باقی‌مانده شود و این بافت‌ها حفظ شوند. این فعال حوزه میراث فرهنگی خاطرنشان کرد: در رابطه با محله سنگلج خوشبختانه در سال گذشته، تکه درخوانگاه ثبت ملی شد. خبرهایی درباره مرمت این اثر وجود داشته که البته ممکن است موثق نباشند، همچنین مرمت خانه معیرالممالک نیز به کندی پیش می‌رود و امیدواریم که به زودی به بافت تاریخی محله سنگلج اضافه شود. مسجد معیر نیز همچنان زیر نظر اوقاف است و امکان بازدید از آن وجود ندارد.
افزایش خرابی‌ها در خانه تاریخی
حمیدرضا نارنجی‌نژاد، عضو انجمن سنگلج نیز درخصوص خانه مستوفی‌الممالک به «جهان‌صنعت» گفت: در رابطه با خانه مستوفی‌الممالک، خرابی‌ها افزایش یافته و طبق آخرین اخبار، بخشی از سقف این خانه فروریخته و ترک‌های زیادی روی ایوان زیبای این نگین سنگلج ایجاد شده است. از طریق یکی از کوچه‌های بن‌بست پشتی این خانه توانستم با یکی از اهالی محله ارتباط برقرار کنم و به پشت‌بام آن خانه بروم تا عکس‌هایی از خانه مستوفی‌الممالک تهیه کنم. بسیار متاسف شدم که دیدم ترک‌های زیادی روی ساختمان وجود دارد. وی افزود: طبق آخرین مکاتبه‌ای که با شرکت پست داشتم، اعلام کردند که هیچ اقدامی برای این خانه انجام نخواهند داد و بودجه‌ای هم برای این کار ندارند. رییس بافت گردشگری منطقه۱۲، آقای مختاری را درگیر این قضیه کردیم که وی تنها توانست در را باز کند تا بتوانیم وارد شویم و اوج خرابی‌ها را ببینیم. خرک‌های چوبی که زیر سقف خانه نصب کرده بودند و کثیفی‌هایی که داخل خانه وجود داشت، ما را متحیر کرد. این فعال حوزه میراث فرهنگی افزود: در حیاط خانه مستوفی‌الممالک، مرغ و خروس جای مجسمه‌هایی را که در گذشته وجود داشتند، گرفته‌اند و در اتاق‌ها عملا چیزی باقی نمانده که بتوان گفت اثاثیه‌ای از این خاندان در آنجا وجود دارد. در مرداد ۱۴۰۲ آخرین باری که با مهندس توسلی، رییس دفتر توسعه محله سنگلج به خانه مستوفی‌الممالک رفتیم، متوجه شدیم که مجسمه‌های این خانه در جای خود نیست و درها شکسته‌اند.
چند اتاق که در سال‌های گذشته در وضعیت اصلی بودند، به شدت آسیب دیده بودند. دیواره‌های این عمارت که دیوارهای قاجاری هستند، پر از منگنه و میخ بود و مجسمه‌های فرشته‌ای که در داخل دیوارها قرار داشتند، با چسب پوشانده شده بودند.
نارنجی‌نژاد ادامه داد: «در حال حاضر پشت در ورودی اصلی را با ورق حلبی پوشانده و قفل و زنجیر کرده‌اند. هر زمان که سرایدار خانه بخواهد، قفل و زنجیر را باز می‌کند و بیرون خانه می‌ایستد. همسایه روبه‌رویی خانه نیز گفته است که چندین بار افرادی به این خانه مراجعه کرده‌اند که به نظر می‌رسید از نهادهای دولتی هستند. وقتی با آنها صحبت کردم و پرسیدم چرا در این خانه را بسته‌اند، آنها گفتند که بودجه‌ای برای بازسازی ندارند و اگر شخصی بخواهد، این خانه را به او می‌فروشیم. در انجمن سنگلج تلاش کردیم که شهردار منطقه۱۲ را مجاب کنیم که این خانه را خریداری کند اما متاسفانه شرکت پست در این زمینه همکاری لازم را نداشت.»
