هویت تاریخی ری در مخاطره
مژگان کریم‌نیایی– چشمه‌علی واقع در شهرری یکی از جاذبه‌های تاریخی و تفریحی پایتخت ایران است که با پیشینه‌ای چند هزار ساله نمایانگر بخشی از تاریخ این سرزمین در دوره‌های مختلف است. این چشمه در دوران تاریخی مورد استفاده قرار گرفته و با نصب سنگ‌نگاره‌ای بر فراز آن در دوران فتحعلی‌شاه بر اهمیتش افزوده شده است. چشمه‌علی در گذشته محلی برای تجمع مردم بوده اما در حال حاضر به دلیل خشک شدن آب آن، نگرانی‌هایی برای این اثر واجد ارزش ایجاد شده است. برخی گزارش‌ها احداث و توسعه خط ۶ مترو تهران را به عنوان عامل اصلی خشک شدن چشمه معرفی می‌کنند.
در واکنش به این وضعیت، کارزاری مردمی برای نجات چشمه‌علی شکل گرفته که امضاکنندگان آن از نهادهای مسوول خواستار اقدام فوری و شفاف در مورد این بحران زیست‌محیطی و میراثی هستند. نویسندگان این کارزار با اشاره به آثار تاریخی اطراف چشمه از جمله نقش‌برجسته فتحعلی‌شاه و محوطه باستانی ری بر ضرورت توجه به این منطقه تاکید کرده‌اند.
چالش خط مترو گریبانگیر چشمه علی
قدیر افروند، مدیر پایگاه ملی ری درخصوص علت خشک شدن چشمه‌علی و پژوهش‌های انجام شده درخصوص آن به «جهان‌صنعت» گفت: به محض اینکه مسوولیت مدیریت پایگاه میراث ملی ری را برعهده گرفتم پیگیر مشکل چشمه‌علی شدم. پس از مکاتباتی که با شرکت مترو داشتم و جلساتی که در فرمانداری ری و سازمان ستاد پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران برگزار شد، نماینده مدیریت شهری تهران به طور مکرر برای بررسی موضوع شرکت کردند. درخصوص این موضوع در دادسرای انقلاب اسلامی شهرستان ری ثبت شکایت کردیم. برای ما مشخص بود که عامل این اتفاق چیست و به‌‌طور مشخص درباره یک مجموعه خاص اقامه شکایت داشتیم و پرونده با دستور دادستان محترم باز شد.
وی ادامه داد: خوشبختانه مطالعات گسترده‌ای که در دو سال اخیر و زیر نظر قاضی پرونده پیش رفت، موضوع را برای شهرداری تهران، میراث فرهنگی، فرمانداری، شرکت آب منطقه‌ای و چند دانشگاه معتبر که به روند بررسی این موضوع کمک کردند، روشن کرد. مشخص شد که عامل این اتفاق پروژه عمرانی فاز ۶ متروی ری بوده که متاسفانه باعث بروز این مشکل شده است.
اهمیت و حساسیت میراثی چشمه‌علی
مدیر پایگاه ملی ری ضمن تاکید بر اهمیت و حساسیت میراثی چشمه‌علی گفت: کوهک صخره‌ای چشمه‌علی که در کنار آن تپه باستانی نزدیک به ۹هزار ساله وجود دارد، اهمیت ویژه دارد. چشمه نیز در فهرست میراث طبیعی ملی ثبت شده و نقش برجسته‌ای که جزو آثار ملی ماست نیز در این محل واقع است. بخشی از باروی ری در دوره اسلامی که در بالای کوه صخره‌ای قرار دارد نیز حساسیت و اهمیت این مکان را بیشتر می‌کند.
وی افزود: چشمه‌علی در دوران پیش از تاریخ یک نقطه کلیدی و در دوران اسلامی، بارویی شهری بوده است که در گذشته به عنوان
«ام البلاد» و «عروس بلاد» شناخته می‌شود و اینها آثار تمدن کهن ما هستند. بنابراین بسیار مهم بود که مطالعاتمان به دقت انجام شود و ادعاها مبتنی‌بر حدس و گمان نباشد.
مدیر پایگاه ملی ری خاطر‌نشان کرد: یکی از این منابع آب، چشمه‌علی و نهر سورن است که در دهه۹۰ در فهرست میراث ملی ایران ثبت شد. در دوران اسلامی، این یک رودخانه قابل توجه بوده است. نهر سورن شهر ری را در افق قرون اولیه اسلامی تا دوره سلجوقی به یکی از زیباترین شهرهای جهان تبدیل می‌کرده که به آن «عروس بلاد» می‌گفتند.
نظر نهاد قضایی درخصوص ماجرای چشمه‌علی
افروند در رابطه با نظر نهاد قضایی درخصوص ماجرای خشک شدن چشمه‌علی گفت: در این پرونده شکایت کردم و پیگیر این موضوع و شاهد بودم که دادستانی دادسرای ری با چه تدبیر و نگاه مسوولانه‌ای و با دید میراثی متمرکز شده است. مشاوران بسیاری مطالعاتی انجام دادند که ممکن است برخی از آنها نتایج علمی کاملا اقناع‌کننده‌ای نداشته باشند و قاضی پرونده نیز در آن مطالعات اقناع نشده است.
وی افزود: در مجموع مطالعات مختلف و راهنمایی‌های لازم ارائه شده و تحلیل مقام محترم قضایی این بوده که در نهایت به این یقین رسیدیم که پروژه عمرانی خط مترو عامل این اتفاق بوده است. قاضی پرونده در این خصوص می‌گوید ما به هدف احیای چشمه‌علی پیش می‌رویم که این نگاه و رویکرد قاضی پرونده بسیار مهم و مثبت است.
امکان احیای دوباره چشمه‌علی
مدیر پایگاه ملی ری در پاسخ به این پرسش که آیا به لحاظ فنی امکان احیای چشمه‌علی وجود دارد یا خیر؟ گفت: بی‌تردید امکان احیا وجود دارد، تاریخ پرفراز و نشیب کشورمان و دانش تاریخی ما به ویژه در حوزه منابع آب و پدیده‌هایی مهم مانند قنات تجربیات زیادی را شامل می‌شود. به همین دلیل یکی از بخش‌هایی که به فرآیند مطالعاتی کمک می‌کند، دانش و تجربه غنی و ارزشمند ایران در حوزه قنات و منابع آب است.
افروند همچنین در پاسخ به این پرسش که آیا این امکان وجود دارد که آب از مسیری که مترو قرار دارد منحرف شده و به چشمه‌علی برسد، گفت: مسیرها و کانال‌هایی که آب را مستقیما به پشت سفره‌ها یا مخزن زیر چشمه‌علی هدایت می‌کند، متاسفانه در فاصله ۱۵۰-۲۰۰متری قطع شده و برش خورده و به همین دلیل آب بسیار زیادی در آنجا فوران کرده و پروژه در حال حاضر به دلیل فوران آب زیاد متوقف شده است. می‌دانیم که آب به قدر کافی وجود دارد و مشکلی ندارد اما این مسیر و کانال تاریخی قطع و جدا و خط مترو اجرا شده است. ما باید بتوانیم با جراحی باستان‌شناسانه و میراثی و به کمک تکنولوژی تاریخی کشورمان مشکل را حل کنیم.
وی افزود: «در حوزه تکنولوژی قنات، ما در سراسر ایران تجربیات ارزشمند و مشابهی داریم و بی‌تردید از این تجارب و دانش می‌توان در کنار دانش متخصصان و دانشمندان امروزمان در حوزه ژئوتکنیک، ژئوهیدرولوژی و زمین‌شناسی و قطعا در حوزه آب بهره‌برداری کنیم. این کار کمک خواهد کرد تا فرآیند بازگشت اصولی آب به چشمه‌علی اتفاق بیفتد و احیایی که مدنظر میراث فرهنگی و دادستانی شهرستان ری است، محقق شود.»
در آخر اما باید توجه داشت خشک شدن چشمه‌علی تنها به معنای از دست رفتن یک منبع آب نیست بلکه به معنای از بین رفتن بخشی از هویت تاریخی و فرهنگی ایران است. این وضعیت هشداردهنده‌ای است و اگر در برابر تخریب‌های اینچنینی بی‌تفاوت باشیم ممکن است نوبت به دیگر میراث ملی نیز برسد.
تشکیل کمیته حقیقت‌یاب مستقل برای بررسی علل خشک شدن چشمه و انجام اقدامات فوری برای احیای آن از جمله خواسته‌های جدی دوستداران میراث فرهنگی است که نباید از آن غفلت شود. این موضوع نیازمند توجه و اقدام فوری از سوی مسوولان و جامعه است تا از حفظ میراث فرهنگی و تاریخی کشور اطمینان حاصل کنیم.
