30 - 09 - 2021
هشت دلیل فرار مالیاتی
عاطفه غلامی- برقراری و حفظ عدالت اجتماعی ازجمله اهداف عمده اقتصادی است که دولتها در برنامه خود مدنظر دارند. در همین راستا مالیات ابزاری است که با توزیع مجدد ثروت و درآمد به صورت صحیح در جامعه میتواند عدالت را برقرار و از گسترش فاصله طبقاتی جلوگیری کند. وجود یک نظام مالیاتی کارآمد نهتنها میتواند موجب کاهش فاصله طبقاتی شود، بلکه میتواند از بروز هرگونه مفاسد اقتصادی در این زمینه جلوگیری کند. از سوی دیگر، یک نظام مالیاتی کارآمد میتواند امنیت اقتصادی را در جامعه برپا کند. درواقع، امنیت اقتصادی به مثابه یک کالای عمومی بوده که تولید آن برای جامعه از عهده بخش خصوصی خارج است و در صورتی که بخش خصوصی بخواهد این کالای گرانمایه را تولید کند با شکست بازار مواجه خواهد شد. به همین علت، ایجاد امنیت اقتصادی در جامعه برعهده نهاد دولت است. امنیت اقتصادی و هر آنچه به آن مرتبط است میتواند بر کسبوکار، تولید و درآمد ملی کشور از طریق درآمدهای مالیاتی تاثیر بهسزایی داشته باشد. البته، این، رابطه یکسویه نیست و درآمدهای مالیاتی هم به نوبه خود امنیت اقتصادی و فضای کسبوکار را تحتتاثیر قرار میدهند. درآمدهای مالیاتی اگر به درستی جمعآوری و بازتوزیع آنها مناسب باشد، میتوانند فاصله طبقاتی را کاهش و رضایت عمومی را افزایش دهند. البته، در دنیای امروز باتوجه به جمعیت بالا و عدم دسترسی به ابزارهای روز دنیا، شناسایی مودیان مالیاتی کمی مشکل شده و عدهای از سودجویان دست به اقدامهای نادرستی برای فرار مالیاتی و گاهی معوق نگهداشتن پرداختهای خود میزنند.
تبیین فرار مالیاتی و معوقات مالیاتی
در صورتی که نظام مالیاتی کارآمد نباشد و نتواند به صورت صحیح مالیاتدهندگان را کنترل کند، فرار مالیاتی و معوقات مالیاتی بسیاری را در این نظام شاهد خواهیم بود. فرار مالیاتی یک نوع فرار از قانون است. زمانی که یک مودی مالیاتی از ارائه گزارش صحیح در خصوص درآمدهای خود که مشمول مالیات میشوند، امتناع میکند. درواقع، یک نوع عمل غیرقانونی انجام داده که به عدم شناسایی او توسط مقامهای دولتی و مالیاتی کشور منجر شده است، اما معوقات مالیاتی به دلیل اجتناب از پرداخت مالیات ایجاد میشوند که بیشتر معوقات مالیاتی از خلأهای قانونی در قوانین مالیاتی نشأت میگیرند. به عبارت دیگر، در صورتی که مودی مالیاتی خود به دنبال راه گریز از پرداخت مالیات باشد، معوقات مالیاتی ایجاد میشود. در معوقات مالیاتی مودی مالیاتی هیچگونه نگرانی درخصوص احتمال افشای اطلاعات ندارد و با سوءاستفاده از خلأهای قانونی موجود از پرداخت مالیات اجتناب میکند.
آثار فرار مالیاتی و معوقات مالیاتی بر امنیت اقتصادی
عدم پرداخت مالیات از هر روشی، چه به صورت فرار مالیاتی و چه به صورت اجتناب از پرداخت مالیات و ایجاد معوقات مالیاتی، پیامدهای بسیاری به دنبال دارد و امنیت اقتصادی کشور را از زوایای مختلفی متاثر میکند که در شکل شماره (۱) مهمترین این پیامدها ارائه شده است. همانطور که در شکل شماره (۱) مشاهده میشود، فرار مالیاتی و معوقات مالیاتی به گسترش فاصله طبقاتی، کاهش رشد اقتصادی و… منجر میشوند که چگونگی تهدید و خدشهدار شدن امنیت اقتصادی کشور از طریق فرار مالیاتی و معوقات مالیاتی باتوجه به موارد ارائه شده در شکل شماره (۱) به تفکیک آمده است.
کاهش درآمدهای مالیاتی و درآمدهای دولت
عدم پرداخت مالیات چه از طریق فرار مالیاتی و چه از طریق معوقات مالیاتی به کاهش درآمدهای مالیاتی و کاهش درآمدهای مالیاتی دولت منجر میشود. در ایران که با کسری بودجه نیز مواجه است، این پدیده، کسری بودجه دولت را تشدید میکند و به کاهش قدرت دولت در حمایت از برنامهریزیها و سیاستهای اعلام شده در اقتصاد منجر میشود. این موضوع نیز اعتماد عمومی به دولت را از بین میبرد و مشروعیت دولت را خدشهدار میکند. در صورتی که معوقات و فرار مالیاتی بالا باشد، به تبع آن، دولت ضعیفتر و نارضایتی مردم شدیدتر خواهد شد. کاهش درآمدهای مالیاتی دولت به ناتوانی دولت برای حمایت از کسبوکارهای موجود و نوپا، عدمتوجه کافی به رفاه مردم و در نهایت، بروز نارضایتی و اغتشاشات توسط مردم منجر خواهد شد.
گسترش فاصله طبقاتی
در صورت وجود معوقات و فرار مالیاتی، نسبت درآمد مالیاتی به تولید ناخالص داخلی کاهش مییابد که این، به معنای افزایش فشار هزینههای زندگی برای گروه فقراست. از سویی، هر گروهی که وضعیت بهتری نسبت به دیگران دارد، با فرصتهای پیشرو وضعیت خود را بهبود میبخشد و درنتیجه، شکاف و فاصله طبقاتی بیشتر و بیشتر میشود. نتیجه این نابرابری و توزیع نامناسب منابع، ناامنی اقتصادی است. به عبارتی، ناامنی اقتصادی از یک سو، میتواند ناشی از نابرابری در دسترسی به منابع باشد و از سوی دیگر، میتواند این نابرابری و توزیع نامناسب را تشدید کند.
کاهش رشد اقتصادی
زمانی که حجم فرار و معوقات مالیاتی در کشور افزایش مییابد، تمایل شهروندان به نگهداری داراییهای خارجی بر اثر وجود ناامنی اقتصادی از یک سو و کمبود عرضه به دلیل کاهش توان تولیدی کشور از سوی دیگر، باعث میشود که ذخایر محدود ارزی در راستای تامین مالی واردات کالاهای ضروری و سرمایهای تخصیص نیابد. در این صورت، میزان حجم ارز خارجی کاهش مییابد و با کاهش واردات کالاهای سرمایهای و واسطهای، رشد اقتصادی به شدت کاهش مییابد و امنیت اقتصادی را مخدوش میکند.
افزایش بیکاری
مالیات به عنوان یکی از مهمترین منابع درآمدی دولت، نقش مهمی در اجرای سیاستهای مالی دولت دارد و متغیرهای کلان اقتصادی ازجمله بیکاری را تحتتاثیر قرار میدهد، زیرا با وجود و افزایش درآمدهای مالیاتی، بخشی از این درآمدها در راستای ایجاد واحدهای تولیدی، گسترش صنایع و افزایش تولید داخلی به کار خواهند رفت. طبیعتا گسترش صنایع و افزایش تولیدات، نیازمند بهکارگیری نیروی انسانی است.
بنابراین، در صورتی که درآمدهای مالیاتی چه به طریق فرار مالیاتی و چه به دلیل معوقات مالیاتی کاهش یابند، نهتنها بهکارگیری نیروی انسانی جدید دچار مشکل خواهد شد، بلکه برخی از صنایع که نیازمند حمایت دولت هستند (از منبع درآمدهای مالیاتی) با مشکل مواجه خواهند شد و تعدیل نیرو و افزایش بیکاری رخ خواهد داد. وقتی بیکاری زیاد شود، چرخه محرک تولید سست میشود و ناامنی اقتصادی بروز میکند. از سویی، افزایش بیکاری نیز باعث ناامیدی مردم و روی آوردن جوانان به کارهای غیرقانونی میشود که این موضوع امنیت اجتماعی را مخدوش میکند.
کاهش تولید کالاهای عمومی و کاهش رفاه عمومی
بین رفاه اجتماعی و فرار مالیاتی رابطهای عکس وجود دارد. درواقع، هرچه درآمدهای مالیاتی بیشتر باشند، بودجه تخصیص یافته برای تولید کالاهای عمومی نیز افزایش مییابد و طبیعی است که با تولید کالاهای عمومی، رفاه عمومی جامعه نیز افزایش مییابد، اما در صورتی که فرار مالیاتی و معوقات مالیاتی رخ دهند، درآمدهای مالیاتی دولت کاهش مییابد، به عبارت دیگر، بودجه تخصیصیافته برای تولید کالاهای عمومی کاهش مییابد. از همین حیث رفاه عمومی جامعه هم کاهش مییابد. در صورتی که این روند ادامه داشته باشد، مردم اعتراضات خود را به هر روشی نشان خواهند داد و ناآرامی در جامعه پدید خواهد آمد و امنیت داخلی مخدوش خواهد شد.
ایجاد تنشهای سیاسی- اجتماعی
یکی از مهمترین پیامدهای فرار مالیاتی و معوقات مالیاتی، ایجاد تنشهای سیاسی- اجتماعی است. با به وجود آمدن و گسترش فاصله طبقاتی و انباشت ثروت توسط گروهی خاص، افراد جامعه نسبت به این موضوع اعتراض میکنند و درخواست رسیدگی به این موضوع را دارند.
باتوجه به نبود زیرساختهای مناسب برای پیگیری فرار مالیاتی و معوقات مالیاتی، دولت در رسیدگی به این درخواستها ناتوان میماند و ادامه درخواستها و اعتراضات مردم موجب ایجاد تنشهای سیاسی ـ اجتماعی میشود. رخ دادن چنین شرایطی به ایجاد بسترها و فرصتهایی برای عدهای خاص منجر میشود و پیامدهای دیگری را ازجمله فسادهای مالی و اقتصادی در پی دارد و درنهایت، به تهدید امنیت اقتصادی کشور منجر میشود.
کاهش انگیزه سرمایهگذاری، ناسالمشدن اقتصاد و کاهش رشد اقتصادی
فرار مالیاتی آثار مبهمی بر رشد اقتصادی دارد. فرار مالیاتی درآمد دولت را کاهش میدهد؛ درنتیجه، دولت در تخصیص سرمایهگذاریهای لازم با کمبود بودجه مواجه میشود. در این صورت، فرار مالیاتی به ناسالم شدن اقتصاد منجر میشود و ممکن است پس اندازهای شخصی و سرمایهگذاریهای خصوصی را در خارج از کشور افزایش دهد. در چنین حالتی، سرمایه از کشور خارج میشود و سرمایهگذاری خارجی در ایران کاهش مییابد که به نوبه خود این فرآیند به کاهش رشد اقتصادی کشور منجر میشود.
دلایل بروز فرار مالیاتی و معوقات مالیاتی
باتوجه به پیامدهای فرار مالیاتی و معوقات مالیاتی بر امنیت اقتصادی و اجتماعی، ضروری است دلایل بروز چنین پدیدههایی بیان شوند تا بتوان راهکارهای عملیاتی برای جلوگیری از بروز آنها را ارائه داد. بررسیهای مختلف صورت گرفته برای شناسایی دلایل بروز فرار مالیاتی و معوقات مالیاتی به صورت خلاصه در شکل شماره (۲) ارائه شده است.
بسیاری از اقتصاددانان یکی از مهمترین عوامل رونق اقتصاد زیرزمینی و فرار مالیاتی را پیچیده بودن قوانین و مقررات مربوط به نظام مالیاتی و بازارهای کار و کالا میدانند. این قضیه (پیچیده بودن قوانین و مقررات) آزادی و اختیار افراد را برای حضور در اقتصاد رسمی کاهش میدهد. همچنین این پیچیدگی به همراه موانع تجاری و محدودیتهای موجود در بازار کار برای کارگران خارجی، به افزایش حجم اقتصاد زیرزمینی منجر میشود. کشورهایی که در آنها مقررات بیشتری وجود دارد، نسبت اقتصاد غیررسمی به کل تولید ناخالص داخلی آنها بیشتر است. همچنین درآمدهای مالیاتی در این کشورها به شدت پایین است. در واقع، سیستم مقرراتی یک کشور با نظام گسترده اعطای مجوز به ایجاد زمینه بروز فساد در آن کشور منجر میشود.
کشورهای مختلف نیز با درجات گوناگون نظام مقرراتی اقتصاد خود باعث رشد درجات گوناگونی از فساد میشوند. ناگفته نماند که فرار مالیاتی، معوقات مالیاتی و معافیتهای بیرویه مالیاتی هم میتوانند نوعی فساد مالی به شمار آیند. از سویی، کاستیهای موجود در نهاد مالیاتی و نبود یک نظام نظارتی دقیق و کارا میتواند زمینهساز بروز معوقات مالیاتی باشد. همچنین ضعف فرهنگ مالیاتی یکی دیگر از عواملی است که موجب عدمتوجه مردم به مالیات و ضرورت پرداخت آن شده است. یکی دیگر از دلایل ایجاد فرار مالیاتی، ارسال نکردن اظهارنامه مالیاتی است. شاید بتوان گفت، رایجترین دلیل عدمارسال، میتواند این باشد که در صورت بهروز نبودن سامانه ثبت مودیان مالیاتی، بهترین امکان برای ارسال نکردن اظهارنامه و پس از آن فرار از پرداخت مالیات فراهم شده است. دلیل دیگر عدمبرخورد قاطع ماموران مالیاتی است که آن هم میتواند به دلیل ناآشنایی و عدمتسلط کافی ماموران مالیاتی به قوانین مالیاتی و نداشتن مهارت کافی در اجرای آنها باشد.
دولتها گاهی با اتخاذ برخی سیاستهای حمایتی مالیاتی و معافیتهای مالیاتی مسیر فرار مالیاتی را باز میکنند. به دلیل اینکه یک سیستم اطلاعاتی کارآمد در این خصوص وجود ندارد، فرار مالیاتی گسترش مییابد. یکی دیگر از آثار معافیتهای مالیاتی بیرویه، کاهش درآمدهای مالیاتی دولت و در نتیجه، کاهش بودجه عمومی است. امکان دارد دولت برای افزایش درآمدهای خود فشار مالیاتی را بر سایر گروههای درآمدی وارد کند که بالطبع، کارایی نظام مالیاتی کاهش مییابد. بنابراین، معافیتهای مالیاتی به هر دلیلی خود به فرار مالیاتی و ایجاد معوقات مالیاتی در برخی موارد منجر میشود. راهکارهایی برای اصلاح نظام مالیاتستانی کشور پیشنهاد میشوند که عبارتاند از:
کاهش معافیتهای مالیاتی بیرویه
همانطور که بیان شد، معافیتهای مالیاتی گسترده به نوعی راه را برای فرار مالیاتی و گسترش معوقات باز کردهاند. از این رو، پیشنهاد میشود معافیتهای غیرضروری که هیچ فایدهای هم ندارند برداشته شوند.
مانند معافیتهای مالیاتی برای فعالیتهای فرهنگی- هنری پردرآمد، معافیتهای مالیاتی صادرات موادخام و معافیتهای مالیاتی سلبریتیها و ناشران. یک راه دیگر نیز اعطای معافیت مالیاتی بر اساس کارآمدی سازمانهاست. در صورت اجرای این روش، سازمانها و واحدهای تولیدی برای افزایش کارآمدی به جهت بهرهمندی از معافیتهای مالیاتی تلاش خواهند کرد.
شناسایی مودیان مالیاتی با استفاده از گردشهای مالی
حقوقبگیران، کارمندان و کارگران جزو گروهی هستند که قبل از دریافت درآمد خود، مالیات آنها کسر میشود. این در صورتی است که میزان حقوق دریافتی آنها بالا و نجومی نیست. در صورتی که بسیاری از افرادی که درآمدهای بالایی دارند به راحتی از پرداخت مالیات سر باز میکنند. از این رو، پیشنهاد میشود، سازوکاری مبنی بر اخذ مالیات بر اساس گردش مالی حساب اشخاص به صورت سیستماتیک تعریف و با اطلاع قبلی از حساب آنان کسر شود. اگر بتوان این روش را مدیریتشده و با نظارت بالایی انجام داد، تمام مودیان مالیاتی شناسایی میشوند و چون اخذ مالیات از آنها سیستمی است، فرصت لابی و سوءاستفاده و رانت برای عدمپرداخت مالیات کاهش مییابد.
تسهیل قوانین مالیاتی
تعدد و پیچیدگی قوانین نظام مالیاتستانی به گونهای است که برخی اشخاص هم که مایل به پرداخت مالیات هستند، به دلیل وجود این قوانین گیجکننده و سردرگمکننده، متضاد و پر از ابهام، از پرداخت مالیات منصرف میشوند. در برخی موارد هم خود کارکنان امور مالیاتی به دلیل وجود چنین قوانینی در اجرای آنها با مشکل مواجه میشوند و همین موضوع به کاهش درآمدهای مالیاتی منجر میشود. از همین حیث پیشنهاد میشود قوانین مالیاتی باتوجه به نیازهای اساسی و ضروری در این نظام مورد بازبینی قرار گیرند و از تعداد آنها کم شود. همچنین پیچیدگی نوشتاری آنها کاهش یابد تا در موقع برخورد با قانون به دلیل عدمفهم مناسب از آن، کارمندان در دریافت و مودیان در پرداخت مالیات دچار مشکل نشوند.
تعیین جرائم و مشوقهای انگیزشی برای تسلیم اظهارنامه مالیاتی توسط اشخاص
یکی از دلایل کاهش درآمدهای مالیاتی، عدمتسلیم اظهارنامه مالیاتی توسط مودیان است. به منظور ایجاد انگیزه برای تسلیم اظهارنامه مالیاتی پیشنهاد میشود، مشوقهایی مانند تخفیف چند درصدی در مالیات، ایجاد فرصت در پرداخت مالیات، قسطی کردن پرداخت مالیات، برای مودیان مالیاتی که در زمان تعیین شده اظهارنامه مالیاتی خود را با صداقت ارائه میکنند، در نظر گرفته شود. همچنین برای مودیان مالیاتی که اظهارنامه را در زمان تعیین شده ارائه نمیدهند یا برخی از موارد اظهارنامه را با عدمصداقت ارائه میکنند، جریمهای در نظر گرفته شود.
الکترونیکی کردن رویههای شناسایی مودیان مالیاتی و اخذ مالیات
باتوجه به گستردگی مشاغل، افزایش جمعیت و کسبوکارهای گوناگون، شناسایی تمام مودیان مالیاتی با روشهای فیزیکی و ارائه اظهارنامه مالیاتی امکانپذیر نیست و بسیاری از مودیان مالیاتی یا شناسایی نمیشوند یا از پرداخت مالیات سر باز میکنند. از این رو، طراحی و تهیه سیستمی الکترونیکی با استفاده از فناوری اطلاعات میتواند در شناسایی مودیان مالیاتی با استفاده از حسابهای بانکی، دستگاههای پوز، تراکنش و گردشهای مالی آنان موثر باشد.
ایجاد هماهنگی و همکاری بین نهادهای مختلف
به منظور شناسایی دقیق مودیان مالیاتی با استفاده از حسابهای بانکی و گردش مالی و هرگونه اقدام مالی آنان نیاز به ایجاد هماهنگی بین نهادهای مختلف است. از اینرو، ملزم کردن همکاری بانکها و موسسههای مالی با سازمان امور مالیاتی به منظور ارائه گزارشهای مالی افراد مربوط ازجمله ضرورتهای شناسایی و اخذ مالیات از مودیان آنهاست.
لطفاً براي ارسال دیدگاه، ابتدا وارد حساب كاربري خود بشويد