نگاه پویای فقه به مقوله صنعت حلال
جهان‌صنعت– جهان امروزه با آنچه بشر در صدسال گذشته به خاطر می‌آورد زمین تا آسمان متفاوت است. در دنیای امروز می‌توانید با یک سرچ ساده در اینترنت یا یک تماس تلفنی، کالایی را از گوشه دیگر جهان سفارش دهید و کانتینر‌های غول‌پیکر روزانه میلیون‌ها تن بار را از قاره‌ای به قاره دیگر می‌برند. در چنین شرایطی زنجیره خلق ارزش به صورت غیرقابل کنترلی میان کشورها پیوند خورده و این اتفاق موجب خلق جهانی از فرصت‌ها پیش‌روی تولیدکنندگان و فعالان اقتصادی شده است. در دنیای کنونی به خاطر پیشرفت‌های سریع علمی، فناوری و اجتماعی با چالش‌های بی‌پیشینه‌ای روبه‌رو هستیم و در این میان فقه شیعه به عنوان یک نظام فکری ساختارمند، وظیفه‌ای خطیر برعهده دارد. در دوران کنونی فقه نه‌تنها به تفسیر قرآن، احادیث و میراث دینی می‌پردازد بلکه تلاش می‌کند پاسخ‌های مبتنی بر اصول و مبانی اسلامی به مسائل جدید و پیچیده ارائه دهد. در این راستا توجه به پویایی فقه شیعه و توانایی آن در ادغام مسائل نوین با اصول ثابت دینی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. فقه شیعه با تکیه بر منابع عظیم حدیثی و قرآنی و نیز به‌کارگیری ظرفیت‌های عقلانی و اجتهادی می‌تواند تصویر روشنی از چگونگی مواجهه با چالش‌های روز به ما نشان دهد.
تاریخچه طولانی
تاریخچه صنعت غذای حلال به قرون وسطی برمی‌گردد؛ زمانی که مسلمانان اولین‌بار قوانین شرعی مربوط به تغذیه را تدوین کردند. این قوانین شامل ممنوعیت مصرف مواد غذایی خاص مانند گوشت خوک و الکل می‌شود. به مرور زمان با گسترش امپراطوری‌های اسلامی و تبادل فرهنگی، این قواعد به مناطق مختلف دنیا انتقال یافت و موجب شد تا محصولات غذایی حلال در جوامع غیرمسلمان نیز شناخته شوند. اهمیت صنعت غذای حلال تنها به نیازهای مذهبی مسلمانان محدود نمی‌شود بلکه این صنعت امروزه به عنوان یک فرصت تجاری بزرگ در بازار جهانی به شمار می‌رود. با توجه به رشد روزافزون جمعیت مسلمان در کشورهای مختلف، تولیدکنندگان و خرده‌فروشان به سرعت در تلاش‌اند تا سهم بیشتری از این بازار را به دست آورند، همچنین افزایش آگاهی در مورد مواد غذایی سالم و طبیعی در میان مصرف‌کنندگان غیرمسلمان نیز به رونق این صنعت کمک کرده است.
پیشروان صنعت
کشورهای فعال در صنعت غذای حلال شامل کشورهای اسلامی و همچنین کشورهایی است که اقلیت‌های مسلمان زیادی دارند. ازجمله این کشورها می‌توان به اندونزی، مالزی، ترکیه، عربستان سعودی و امارات متحده عربی اشاره کرد. این کشورها نه‌تنها به تولید مواد غذایی حلال می‌پردازند بلکه در زمینه صادرات این محصولات نیز فعالیت‌های گسترده‌ای دارند. به علاوه کشورهای غیراسلامی مانند آمریکا، کانادا و برخی کشورهای اروپایی نیز به تولید و توزیع مواد غذایی حلال پرداخته‌اند. در آسیا به‌ویژه در جنوب شرقی این قاره، صنعت غذای حلال همچنان در حال رشد است و کشورهایی مانند مالزی به عنوان رهبران این بازار شناخته می‌شوند. مالزی با داشتن ساختار قانونی و نظارتی قوی به عنوان اولین کشور در زمینه صدور گواهینامه حلال در دنیا شناخته می‌شود. دولت این کشور از این صنعت حمایت می‌کند و به ترویج فرهنگ حلال در میان مردم و تجار می‌پردازد. در اروپا کشورهایی مانند فرانسه و آلمان به دلیل جمعیت بالا و اقلیت‌های مسلمان خود، بازارهای بزرگی برای محصولات حلال ایجاد کرده‌اند. در این کشورهای غربی، تقاضا برای مواد غذایی حلال به خصوص در بین جوانان مسلمان و نیز مصرف‌کنندگان غیرمسلمان که به دنبال گزینه‌های سالم‌تر و اخلاقی‌تر هستند، در حال افزایش است.
در ایالات‌متحده صنعت غذای حلال به یکی از بخش‌های در حال رشد تبدیل شده است. با تخمین بیش از ۳میلیون مسلمان در این کشور، تولیدکنندگان آمریکایی تلاش می‌کنند محصولاتی مناسب با استانداردهای حلال ارائه دهند.
فروشگاه‌های زنجیره‌ای و سوپرمارکت‌ها به طور فزاینده‌ای به عرضه محصولات حلال توجه می‌کنند تا تنوع بیشتری به مشتریان خود ارائه دهند. با نگاهی به آینده، انتظار می‌رود که صنعت غذای حلال همچنان به رشد خود ادامه دهد. تغییرات اجتماعی، افزایش مهاجرت و تمایل مصرف‌کنندگان به گزینه‌های غذایی سازگار با اصول اخلاقی و مذهبی، همگی عواملی هستند که به تحریک این بازار کمک می‌کنند. در کنار این، نوآوری در فرآیندهای تولید و بسته‌بندی نیز به جذب مشتریان جدید و بهبود کیفیت محصولات حلال خواهد انجامید.
صنعت حلال، یک فرصت طلایی
حجم گردش مالی صنعت غذای حلال در سال‌های گذشته به طور پیوسته رو به افزایش بوده و این روند نشان‌دهنده رشد قابل توجه تقاضا برای محصولات حلال در سطح جهانی است. طبق گزارش‌ها، در سال‌های اخیر، بازار غذای حلال به عنوان یکی از سریع‌ترین بخش‌های رشد اقتصادی شناخته شده و ارزش آن به چند صد میلیارد دلار رسیده است. این صنعت در حال حاضر به عنوان یک فرصت طلایی برای تولیدکنندگان، توزیع‌کنندگان و سرمایه‌گذاران در سراسر جهان محسوب می‌شود. عوامل متعددی به این رشد کمک کرده است، از جمله افزایش جمعیت مسلمان که در حال حاضر حدود ۲۴درصد از جمعیت جهانی را تشکیل می‌دهند و همچنین تمایل روزافزون سایر مصرف‌کنندگان به انتخاب محصولات طبیعی و سالم. به همین دلیل محصولات حلال به دلیل استانداردهای بالا و فرآیندهای تولیدی معتبر نه‌تنها در بین مسلمانان بلکه در بین غیرباورهای مذهبی نیز محبوبیت یافته‌اند.
پیش‌بینی می‌شود با ادامه این روند، حجم بازار غذای حلال تا سال‌های آینده به مرزهای جدیدی برسد. علاوه‌براین گسترش آگاهی از فواید غذاهای سالم و طبیعی، افزایش تولید و عرضه محصولات حلال در بازارهای مختلف و همچنین بهبود استانداردهای نظارتی و گواهینامه‌های حلال، عواملی هستند که به بالا رفتن حجم گردش مالی این صنعت کمک کرده است. برگزاری نمایشگاه‌ها و رویدادهای تجاری مرتبط با غذای حلال در سطح جهانی نیز به همین منظور، نقش مهمی در تبادل تکنولوژی و تجربه بین کشورهای مختلف داشته و به رشد این بازار کمک کرده است.
پتانسیل‌های ایران
ایران با توجه به مزیت‌های خاص خود پتانسیل‌های فراوانی در این زمینه دارد. نخستین پتانسیل، وجود زیرساخت‌های کشاورزی و دامداری مناسب است. ایران به عنوان یک کشور دارای منابع غنی طبیعی می‌تواند در تامین مواد اولیه حلال به ویژه گوشت، لبنیات و محصولات کشاورزی نقش فعالی ایفا کند. این توانمندی به تولیدکنندگان این امکان را می‌دهد که با کیفیت بالا و قیمت مناسب، محصولات حلال را در بازارهای داخلی و خارجی عرضه کنند، همچنین فرهنگ غذایی ایران به دلیل تنوع و غنای خود، فرصت‌های زیادی را برای تولید محصولات جدید و مبتنی بر نیاز بازار ارائه می‌دهد. با توجه به علاقه‌مندی جهانی به غذاهای ایرانی، این کشور می‌تواند با استفاده از برندینگ و تبلیغات مناسب، محصولات خود را به بازارهای بین‌المللی معرفی و جلب توجه کند. با ایجاد شبکه‌های توزیع موثر و بهره‌برداری از تسهیلات موجود می‌توان به مشتریان نهایی دسترسی بهتری پیدا کرد. این زنجیره تامین می‌تواند نه‌تنها در تامین نیازهای محلی بلکه در صادرات محصولات حلال به بازارهای بین‌المللی نیز نقش داشته باشد. در نهایت، استفاده از مزیت‌های گردشگری دین‌مدار در ایران می‌تواند به تقویت صنعت غذای حلال کمک کند. با توجه به جذابیت‌های گردشگری مذهبی که ایران دارد، می‌توان از توانایی جذب گردشگران مسلمان بهره‌برداری و بازارهای مصرف جدیدی برای محصولات حلال ایجاد کرد. این وضعیت می‌تواند به افزایش تقاضا برای غذاهای حلال و تقویت برندهای ایرانی در سطح جهانی منجر شود.
فقه پویای شیعه
تا به اینجا از مزیت‌ها و پتانسیل‌های ایران در زمینه صنعت غذای حلال و فرصت‌های استثنایی موجود در آن گفتیم؛ نکته غم‌انگیز این است که با وجود تمام این پتانسیل‌ها ایران سهم بسیار ناچیز و اندکی را در بازار جهانی غذای حلال به خود اختصاص داده است و از ظرفیت‌های خود استفاده لازم را نمی‌برد. در این میان دلایل گوناگونی را برای چرایی این موضوع مطرح می‌کنند و برخی نیز از خلأهای فقهی نام می‌برند.
برای بررسی این موضوع «جهان‌صنعت» به گفت‌و‌گو با حجت‌الاسلام علی محبی، مسوول دفتر نمایندگی ولی‌فقیه در سازمان دامپزشکی و مسوول نشان حلال از سمت سازمان جهاد کشاورزی استان البرز نشسته است. محبی گفت: فقه اسلامی، فقه پویایی است؛ نشان حلال برگرفته از فقه شیعه الهام‌بخش کشورهای دیگر فعال در این صنعت از جمله ترکیه بوده است و اگر به قوانین آنها نگاهی بیندازیم متوجه می‌شویم که بیشترشان از فقه شیعه گرفته شده است. پویا بودن فقه شیعی باعث شده است به عکس بسیاری از ادعاهای مطرح شده درباره موانع فقهی برای رشد صنعت حلال در کشور، هیچ‌گونه خلأ و مانعی از سمت آن برای گسترش بازار مصرف‌کنندگان محصولات حلال چه به کشورهای اسلامی چه به کشورهای غیراسلامی وجود نداشته باشد و ما مجاز هستیم با رعایت قوانین ذبح اسلامی دامنه صادرات‌مان را گسترش دهیم. به صورت کلی هیچ خلأ یا مانعی از سمت فقه برای صنعت حلال و فعالیت در آن وجود ندارد اما متاسفانه تا به اینجای کار برای بحث نشان حلال در کشور پیگیری درستی صورت نگرفته است. دانستن این مساله باعث می‌شود برای رتبه پایین ایران در میان صادرکنندگان محصولات غذایی حلال بیش از پیش افسوس بخوریم چرا که دلیل این رتبه پایین نبود همت از سمت متولیان مربوطه مانند وزارت جهاد کشاورزی است. اگر صنعت حلال را جدی بگیریم و صادرات‌مان به کشورهای مسلمان و حتی غیرمسلمان را افزایش دهیم پر بیراه نیست که بگوییم نیازی به فروش نفت نخواهیم داشت.
صنعتی گسترده‌تر از تصورات
محبی ادامه داد: صنعت حلال بسیار گسترده‌تر از آن است که اکثر افراد می‌پندارند و تنها مربوط به گوشت و مواردی از این دست نیست. یک محصول غذایی مانند ماکارونی را در نظر بگیرید؛ شاید در ابتدا فکر کنید که این دسته محصولات ارتباطی به موضوع حلال ندارند اما اینکه بدانیم ماده اولیه این محصول از کجا آمده یا چگونه فرآوری شده است نقش غیرقابل انکاری دارد. محصول ساده دیگری مانند ژله را در نظر بگیرید، باید بدانیم آیا مواد اولیه این ژله از کشورهای مسلمان تهیه شده است یا خیر.
وی افزود: حال در سطح گسترده‌تر به این صنعت نگاه کنیم؛ فرض کنید می‌خواهیم دارو تولید کنیم. برای پوشش قرص و کپسول‌ها باید از نوعی ژله استفاده کرد، دانستن این موضوع که این ژله چگونه تهیه شده به صنعت حلال مربوط است. ما در زعفران رتبه نخست جهان را داریم اما از آنجا که بر بحث نشان حلال مانور ندادیم هنوز این ابهام برای خریدار مسلمان به وجود می‌آید که برای مثال در مزرعه تهیه این زعفران سگ بوده است؟ آیا مانعی برای نزدیکی سگ به محصول وجود داشته است؟ این موضوعات شاید کوچک به نظر بیاید اما مردم مسلمان به روز دیگر کشورها به تک‌تک این موضوعات اهمیت می‌دهند. کشورهای ترکیه، مالزی، عربستان و این اواخر امارات توجه خود را به تک‌تک این موارد اختصاص داده و به همین علت در بازار صنعت غذای حلال موفق ظاهر شده‌اند.
نبود متولی مشخص
محبی گفت: هنگامی که می‌دانیم مشکلی وجود دارد عقل حکم می‌کند که پیش از رفتن سراغ راه‌حل به ریشه‌های مشکل بپردازیم؛ مشکل سهم اندک ما در لیست صادرکنندگان محصولات حلال است پس باید به چالش‌هایی پرداخت که باعث این اتفاق شده است. مهم‌ترین چالش ما در حال حاضر بحث خلأهای قانونی است. این قانون است که مشخص می‌کند چه کسی باید مسوول چه حوزه‌ای باشد. در هر حوزه‌ای که بخواهیم موفق باشیم باید یک متولی واحد تعیین کنیم که بتواند در تمام مراحل اجرا پیگیر امور باشد و کار‌ها را به صورت یکدست انجام دهد. نشان حلال در کشور متولی واحد ندارد؛ سازمان دامپزشکی، سازمان استاندارد و وزارت صمت هریک طبق نظر خود عمل می‌کنند و همین موضوع باعث اختلال در بسیاری از امور شده است. در برخی از این سازمان‌ها مسوولانی هستند که اعتقادی به نشان حلال ندارند و پیگیری‌های لازم را هم انجام نمی‌دهند.
وی در خاتمه سخنانش اضافه کرد: ما می‌توانیم گوشت را از دیگر کشورها وارد کنیم و سپس با خلق ارزش‌افزوده و فرآوری‌های لازم محصول را به دیگر کشورهای مسلمان و غیرمسلمان صادر کنیم. در شمال ما دریای خزر و در جنوب‌مان خلیج‌فارس و دریای عمان قرار دارد. من به‌جد اعتقاد دارم ما می‌توانیم با ایجاد حوضچه‌های گوناگون و صید ماهی در صنعت ماهی و موجودات آبزی در جهان پیشرو باشیم. مرغ را در نظر بگیرید؛ محصولی که تولید آن همواره با چالش‌های گوناگونی همراه بوده و به علت سو‌ءمدیریت قیمت آن همواره در نوسان است. ریشه تمام این مشکلات در نبود مدیریت واحد است. در کشورهای دیگر مانند ترکیه تولید تمام این محصولات از جمله مرغ حتی در سطح کشوری نیز زیر نظر یک مدیر واحد است و همان فرد تمام پیگیری‌های لازم را انجام می‌دهد. در چنین شرایطی مدیریت خیلی آسان‌تر می‌شود. ما در هیچ حوزه‌ای مدیریت واحد نداریم و از این جنبه آسیب می‌بینیم.
