نمک در تنگنای خامفروشی
منیر حضوری– مجموعه آمارهای موجود نشان میدهد که ایران باوجود برخورداری از ذخایر غنی و متنوع نمک هنوز به جایگاه واقعی خود در بازار جهانی دست نیافته است. درواقع گفته میشود که رتبه فعلی ایران متناسب با ظرفیتهای واقعی کشور نیست درحالیکه امکان ارتقای قابلتوجه آن درصورت سرمایهگذاری و توسعه زیرساختها وجود دارد.
قطعیهای مکرر برق، کمبود انرژی، افزایش قیمت مواد ناریه، رشد شدید هزینههای تولید و نوسانات بازار فشار مضاعفی بر فعالان نمک وارد کرده است. این شرایط باعث کاهش بهرهوری، افزایش هزینهها و درنهایت افت توان رقابتی معادن نمک شده است. حال آنکه فعالسازی معادن غیرفعال، افزایش بهرهوری، توسعه صنایع پاییندستی و تقویت صادرات میتواند ایران را به یکی از بازیگران اصلی صنعت نمک در منطقه و حتی جهان تبدیل کند.
تمرکز بر تولید نمک خام باعث شده که مساله فرآوری مهمترین حلقه مفقوده زنجیره ارزش نمک در کشور باشد. این درحالی است که نمک فرآوریشده کاربردهای گستردهای در بیش از ۱۴صنعت مختلف دارد. از صنایع پتروشیمی گرفته تا حفاری، صنایع غذایی، تصفیه آب، صنایع دارویی و حتی کاربردهای صنعتی که در آن نمک بهعنوان کاتالیزور مورد استفاده قرار میگیرد همه نیازمند نمک با مشخصات کیفی دقیق و خلوص بالا هستند.
تولید نمک در ایران حدود ۴میلیونتن در سال است درحالیکه ترکیه فقط از نمک دریاچهای سالانه ۹میلیون تن تولید دارد! ایران اما این ظرفیت را دارد که تا ۱۰۰میلیون تن تولید نمک در سال داشته باشد مشروط بر اینکه ارزشگذاری عناصر همراه و زنجیره ارزش بهدرستی انجام شود. بدین ترتیب با بررسی وضعیت موجود متوجه میشویم که صنعت نمک ایران بیش از آنکه با کمبود منابع مواجه باشد با چالش مدیریت، شناخت و سیاستگذاری صحیح روبهرو است. عبور از صادرات خام، حرکت بهسمت فرآوری، حل چالش انرژی و ایجاد بازارهای منطقهای میتواند این صنعت را از وضعیت فعلی خارج کرده و آن را به یکی از بخشهای موثر در اقتصاد معدنی و صادرات غیرنفتی کشور تبدیل کند.
لازم به ذکر است که نمک بهعنوان یکی از پایهایترین مواد معدنی جهان نقشی راهبردی در صنایع غذایی، شیمیایی، پتروشیمی و زیرساختهای صنعتی ایفا میکند. بررسی آمارهای جهانی نشان میدهد که بازار نمک بازاری گسترده و رقابتی است و کشورهای دارای منابع متنوع و زیرساخت مناسب میتوانند سهم قابلتوجهی از آن را به خود اختصاص دهند. ایران هم با برخورداری همزمان از تمامی انواع منابع تولید نمک از ظرفیت بالقوه کمنظیری در سطح منطقه و جهان برخوردار است؛ ظرفیتی که در صورت بالفعلشدن میتواند جایگاه کشور را بهطور جدی ارتقا دهد.
وضعیت تولید نمک در ایران و جهان
غلام عباس حرمتی، رییس انجمن نمک ایران در این خصوص به «جهانصنعت» گفت: سالانه حدود ۳۰۰میلیون تن نمک در سطح جهانی تولید میشود. چین با تولید نزدیک به ۶۰میلیون تن در سال بزرگترین تولیدکننده نمک در جهان به شمار میرود. پس از آن ایالات متحدهآمریکا با حدود ۴۰میلیونتن و هند با حدود ۳۰میلیون تن در رتبههای دوم و سوم قرار دارند. این سهکشور در مجموع نزدیک به ۴۵درصد از کل نمک تولیدی جهان را تامین میکنند که نشاندهنده تمرکز بالای تولید در چندکشور محدود است.
او ادامه داد: در رده بعدی تولیدکنندگان کشورهایی مانند کانادا و آلمان قرار دارند که هر یک سالانه حدود ۱۴تا۱۵میلیون تن نمک تولید میکنند. کشورهایی نظیر ترکیه، مکزیک و شیلی نیز با تولیدی در حدود ۱۰میلیونتن در سال از دیگر بازیگران مهم این بازار محسوب میشوند.
حرمتی با اشاره به جایگاه ایران گفت: ایران در حال حاضر در رتبهای بین ۱۸تا۲۰جهان قرار دارد و میزان تولید سالانه نمک کشور حدود ۵/۳تا۴میلیونتن برآورد میشود. باوجود این جایگاه متوسط بررسی ذخایر و تنوع منابع نشان میدهد که رتبه فعلی ایران متناسب با ظرفیتهای واقعی کشور نیست و امکان ارتقای قابلتوجه آن در صورت سرمایهگذاری و توسعه زیرساختها وجود دارد.
فشارهای کلان اقتصادی و تاثیر آن بر معادن نمک
رییس انجمن نمک ایران با اشاره به مشکلات موجود در کشور گفت: درشرایطیکه کشور با آنچه میتوان از آن بهعنوان یک ابربحران تورمی یاد کرد مواجه بوده آثار این وضعیت تقریبا تمامی بخشهای اقتصادی را دربرگرفته و صنعت معدن نیز از این قاعده مستثنا نیست. قطعیهای مکرر برق، کمبود انرژی، رشد شدید هزینههای تولید و نوسانات بازار فشار مضاعفی بر فعالان معدنی وارد کرده است.
او به طور خاص گفت: در معادن نمک بهویژه معادن کوهی افزایش قیمت مواد ناریه، هزینههای بالای استخراج و فرسودگی ماشینآلات معدنی به یکی از چالشهای جدی تبدیل شده است. بخش عمدهای از ماشینآلات فعال در این معادن عمر بالایی دارند و نوسازی آنها به دلیل هزینههای سنگین ارزی و ریالی برای معدنداران عملا امکانپذیر نیست. این شرایط باعث کاهش بهرهوری، افزایش قیمت تمامشده و در نهایت افت توان رقابتی معادن نمک شده است.
ضعف شناخت از ماهیت و ارزش نمک
رییس انجمن نمک ایران یکی از اساسیترین چالشهای صنعت نمک در کشور را عدم شناخت کافی نسبت به ماهیت این ماده معدنی و تفاوت میان نمک خام و نمک فرآوریشده دانست و تاکید کرد: متاسفانه در بسیاری از موارد معدنداران و فعالان این حوزه از ارزشافزوده واقعی نمک فرآوریشده آگاهی لازم را ندارند و همین موضوع سبب شده زنجیره تولید در مرحله استخراج متوقف بماند.
او ادامه داد: این ضعف شناخت موجب شده که تمرکز اصلی بر فروش نمک خام باشد درحالیکه نمک خام بهدلیل قیمت ذاتی پایین سهم اندکی در ایجاد سود دارد و عملا قابلیت رقابت در بازارهای صادراتی را نیز ازدست میدهد.
چالشهای اقتصادی صادرات نمک خام
حرمتی تصریح کرد: نمک بهطور ذاتی کالایی کمقیمت و حجیم است و هزینه حملونقل نقش تعیینکنندهای در قیمت نهایی آن دارد. زمانیکه نمک بهصورت خام صادر میشود ازیکسو بازار مصرف قابلتوجهی برای آن وجود ندارد و ازسویدیگر بهدلیل پایینبودن قیمت فروش هزینههای حملونقل بخش عمده ارزش کالا را از بین میبرد. درنتیجه صادرات نمک خام نهتنها جذابیتی برای مشتریان خارجی ندارد بلکه ازنظر اقتصادی نیز برای تولیدکننده مقرونبهصرفه نیست. او با اشارهبه اهمیت فرآوری گفت: درمقابل زمانیکه نمک وارد فرآیند شستوشو، تصفیه و فرآوری میشود و خلوص آن به بالای ۹۹درصد ارتقا مییابد ارزش اقتصادی آن بهطور قابلتوجهی افزایش پیدا میکند. قیمت نمک شسته و با خلوص بالا میتواند چندین برابر نمک خام باشد و همین موضوع فرآوری را به مهمترین حلقه مفقوده زنجیره ارزش نمک در کشور تبدیل کرده است.حرمتی ادامه داد که نمک فرآوریشده کاربردهای گستردهای در بیش از ۱۴صنعت مختلف دارد. از صنایع پتروشیمی گرفته تا حفاری چاههای نفت و گاز، صنایع غذایی، تصفیه آب، صنایع دارویی و حتی کاربردهای صنعتی که در آن نمک بهعنوان کاتالیزور یا عامل سردکننده مورد استفاده قرار میگیرد همه نیازمند نمک با مشخصات کیفی دقیق و خلوص بالا هستند.
ضرورت ایجاد بازار منطقهای و سیاستگذاری هدفمند
رییس انجمن نمک ایران بر لزوم داشتن سیاستگذاری هدفمند تاکید کرد و گفت: درصورت ایجاد یک بازار منطقهای منسجم برای نمک و تعیین قیمتگذاری منطقی و واقعی در داخل کشور این امکان فراهم خواهد شد که تولیدکنندگان بهسمت فرآوری و تولید محصولات با ارزشافزوده بالاتر حرکت کنند. چنین رویکردی نهتنها میتواند صادرات نمک ایران را بهصورت هدفمند و سودآور در سطح منطقه و جهان توسعه دهد بلکه زمینهساز ایجاد اشتغال پایدار، افزایش بهرهوری معادن و فعالسازی ظرفیتهای راکد نیز خواهد بود.
انواع نمک و منابع تولید آن در ادامه رییس انجمن نمک ایران با
تقسیم بندی انواع نمک اظهار داشت که بهطور کلی نمک براساس منبع استخراج به چهاردسته اصلی تقسیم میشود: نمک دریایی از آبهای آزاد دریاها بهدست میآید و بهدلیل پایینبودن میزان عناصر سنگین در آن کاربرد گستردهای در صنایع حساس مانند پتروشیمی دارد. وجود عناصر سنگین نظیر منگنز، مس، سرب و روی میتواند به این واحدها آسیب جدی وارد کند و ازاینرو کیفیت شیمیایی نمک دریایی اهمیت بالایی دارد.
حرمتی تصریح کرد: نمک دریاچهای از پهنههای آبی بسته استخراج میشود. در ایران دریاچههایی مانند مهارلو و ارومیه از مهمترین منابع تولید این نوع نمک بهشمار میروند. نمک کوهی نیز بهصورت تودههای عظیم زیرزمینی یا کوهمانند وجود دارد و ازطریق استخراج روباز یا حفاری تونلی برداشت میشود. علاوهبراین نوع دیگری از نمک تحت عنوان نمک چشمهای وجود دارد که در اثر نفوذ آبهای سطحی و بارندگی به گنبدهای نمکی و خروج آن بهصورت چشمههای آب شور شکل میگیرد و قابلیت استحصال صنعتی دارد.
او با اشارهبه مزیت منحصربهفرد ایران در تنوع منابع نمک اظهار داشت: یکی از مهمترین مزیتهای ایران در صنعت نمک برخورداری همزمان از هر چهارنوع منبع تولید نمک است. این ویژگی ایران را در زمره کشورهای معدودی قرار میدهد که از چنینتنوعی برخوردارند. برآوردها نشان میدهد که کشور ما از ظرفیت بالقوه بسیار بالایی برخوردار است و حتی امکان تولید سالانه تا ۱۰۰میلیون تن نمک و عرضه آن به بازارهای جهانی نیز وجود دارد؛ ظرفیتی که تاکنون بهطور کامل مورد بهرهبرداری قرار نگرفته است.
رییس انجمن نمک ایران در ادامه وضعیت معادن نمک و تولید داخلی را شرح داد و بیان کرد: درحالحاضر حدود ۱۵۰معدن نمک در کشور شناسایی شده که مجموع ظرفیت اسمی آنها نزدیک به ۵/۷میلیونتن برآورد میشود. با این حال بخش قابلتوجهی از این معادن با ظرفیت بسیار پایین فعالیت میکنند یا بهطور کامل تعطیل هستند. درنتیجه میزان تولید واقعی نمک در ایران بهصورت شناور و در بازهای حدود ۴تا۵/۴میلیونتن درسال قرار داشته که فاصله قابلتوجهی با ظرفیت اسمی کشور دارد.
گفتنی است که تولید نمک در ایران در ۱۹استان کشور انجام میشود. در این میان چهاراستان نقش محوری در تامین نمک کشور ایفا میکنند. استان سمنان قطب اصلی تولید نمک کوهی به شمار رفته، استان هرمزگان در زمینه نمک چشمهای جایگاه ویژهای داشته، استان فارس از مراکز مهم تولید نمک دریاچهای محسوب میشود و استان خوزستان نیز عمده نمک دریایی ایران را تولید میکنند و این تمرکز جغرافیایی نشاندهنده تنوع و گستردگی منابع نمک در کشور است.
باوجود ظرفیتهای گسترده ایران در حوزه تولید نمک این صنعت امروز با مجموعهای از چالشهای ساختاری، اقتصادی و مدیریتی مواجه است. بخشی از این مشکلات ریشه در شرایط کلان اقتصادی کشور دارد و بخش دیگر به ضعف شناخت از ماهیت، ارزشافزوده و جایگاه نمک در زنجیره صنایع داخلی و صادراتی بازمیگردد؛ موضوعی که موجب شده بخش قابلتوجهی از ظرفیتهای بالقوه اینصنعت بدوناستفاده باقی بماند.
