ناترازی گاز مسالهای مزمن در حکمرانی انرژی
محمدصادق مهرجو، کارشناس انرژی
ناترازی گاز مسالهای نیست که به امروز و دیروز یا حتی یکی، دو سال اخیر محدود باشد. واقعیت آن است که کشور نزدیک به دو دهه است با این چالش ساختاری مواجه است؛ چالشی که ریشه اصلی آن در رشد فزاینده مصرف و محدودیتهای تولیدی نهفته است.
بررسی آمارهای ده تا یازدهسال گذشته نشان میدهد که آهنگ رشد تولید گاز در کشور نسبتا ثابت و محدود بوده درحالیکه رشد تقاضا و مصرف با سرعتی بهمراتب بیشتر افزایش یافته است. بهطور متوسط رشد سالانه تولید گاز در حدود ۳ تا ۴درصد بوده. در برخی سالها اما رشد مصرف حتی به ۸درصد نیز رسیده است. نتیجه این روند شکلگیری شکافی فزاینده میان تولید و مصرف است؛ شکافی که بهمرور زمان عمیقتر شده و امکان جبران آن از مسیر افزایش تولید را عملا از بین برده است.
برای مثال ناترازی حدود ۵۰میلیون مترمکعبی گاز، در شرایطی که تقاضا سالانه با نرخ ۷ تا ۸درصد رشد میکند، بهسرعت تشدید میشود درحالیکه رشد تولید با نرخهای ۳ تا ۴درصدی توان پاسخگویی به این افزایش را ندارد. این عدم توازن نشان میدهد که اتکای صرف به توسعه تولید، راهحل پایداری برای عبور از بحران ناترازی نیست.
مساله مهمتر آن است که این افزایش مصرف در شرایطی رخ داده که اقتصاد کشور در سالهای گذشته رشد قابلتوجهی نداشته و حتی در برخی دورهها با رشد صفر یا منفی مواجه بوده است. با این حال تقاضای گاز نهتنها کاهش نیافته بلکه همچنان روندی افزایشی را طی کرده است. از سوی دیگر بخش قابلتوجهی از تولید گاز کشور صرف ایجاد ارزشافزوده در بخشهای مولد اقتصادی نمیشود و عمدتا به مصرف خانگی اختصاص مییابد. به طور متوسط در طول سال حدود ۴۵ تا ۵۰درصد مصرف گاز مربوط به بخش خانگی است اما این سهم در چهار ماه پایانی سال بهویژه در دی و بهمن، به ۷۰ تا ۷۵درصد از کل تولید گاز کشور افزایش مییابد. در چنین شرایطی ناگزیر گاز نیروگاهها، صنایع و پتروشیمیها محدود یا قطع میشود و استفاده از سوختهای جایگزین در دستور کار قرار میگیرد.
این وضعیت نشان میدهد تا زمانیکه شیوه حکمرانی انرژی در کشور اصلاح نشود، نمیتوان انتظار داشت که رشد مصرف متوقف یا حتی تثبیت شود و شکاف میان تولید و مصرف در کوتاهمدت از بین برود. راه برونرفت از این وضعیت، تمرکز جدی بر مدیریت تقاضاست بهویژه از طریق بهینهسازی مصرف در بخش خانگی و صنعتی، کاهش هدررفت گاز و افزایش بهرهوری نیروگاهها.
درنهایت حل بحران ناترازی گاز بیش از آنکه به افزایش تولید وابسته باشد، نیازمند بازنگری در سیاستهای مصرف و اصلاح الگوی حکمرانی انرژی است؛ موضوعیکه اگر بهدرستی به آن پرداخته نشود، هزینههای اقتصادی و اجتماعی آن هرسال سنگینتر خواهد شد.
