مینوی شیراز زیر تیغ
نادر نینوایی– شیراز را بسیاری شهر باغ‌های قدیمی و مهد میراث طبیعی و فرهنگی کشور می‌نامند؛ شهری که هویتش با باغ‌های مزین به سرو و چمن گره خورده و یادآور عاشقانه‌های لسان‌الغیب و حکایت‌های عبرت‌آموز شیخ اجل است. به تازگی اما خبر تخریب بخشی از ورودی یکی از باغ‌های دلگشای این شهر که قدمت آن به عصر پهلوی اول می‌رسد دل نگرانی‌های دوستداران فرهنگ و تاریخ «شهر راز» را برانگیخته است. شنیده‌ها و تصاویر منتشر شده حکایت از آن دارد که بخشی از ورودی باغ مینو که به ثبت ملی هم رسیده تخریب شده است؛ تهدید هویت باغی که نشان از گذشته و تاریخ شیراز دارد.
اینطور گفته شده که در شامگاه هشتم آبان‌ماه با اقدام خودسرانه مالک و بدون اخذ مجوز مرمت یا نظارت فنی از سوی میراث فرهنگی تخریب رقم خورده است؛ تو گویی که شب پناهی بوده برای زدودن یکی از نشانه‌های هویتی و طبیعی شیراز.
به گفته سرپرست معاونت میراث فرهنگی فارس، مالک باغ با ادعای اجرای «طرح مرمت» بخشی از ورودی موسوم به «کالسکه‌خانه» را تخریب کرده است. گفته می‌شود که مالک هیچ طرح مصوب یا مکتوبی به اداره کل میراث فرهنگی استان ارائه نکرده و البته که هرگونه دخل‌وتصرف در بنای ثبت‌شده هم طبق قانون تخلف محسوب می‌شود. این باغ تاریخی در شهریور۱۳۸۲ با شماره۹۷۸۲ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده و هرگونه مرمت یا تغییر در آن منوط به مجوز رسمی میراث فرهنگی بوده؛ قانونی که البته گویا برای تخریبگران چندان بازدارنده نبوده است.
اهمیت تاریخ و معماری باغ مینوی شیراز
باغ مینو از یادگارهای ارزشمند معماری و باغ‌سازی شیراز در دوره پهلوی اول بوده و به‌عنوان منزل مهدی نمازی از خاندان خیر و واقف نمازی شناخته می‌شود؛ خانواده‌ای که نام‌شان با نیکوکاری، تاسیس بیمارستان نمازی و توسعه خدمات شهری در شیراز گره خورده است.
این باغ تلفیقی از هندسه باغ ایرانی و خطوط کلاسیک اروپایی را در خود جای داده است. محور اصلی، کوشک مرکزی و ورودی کالسکه‌خانه با تزئینات آجری و تناسبات دقیق نمونه‌ای از شیوه گذار در معماری باغ‌سازی ایرانی محسوب می‌شود. باغی به‌غایت دلگشا و نشانی از داشته‌های طبیعی و فرهنگی شیراز که همواره مهد فرهنگ و طبیعت بوده است.
اگرچه باغ مینو در مقیاس شناخته‌شده‌ای چون باغ‌های ارم یا دلگشا قرار نداشته اما در ساختار تاریخی شیراز جایگاه ویژه‌ای دارد. این باغ در پهنه قصردشت و خیابان خیام واقع بوده؛ محدوده‌ای که از دیرباز با باغ‌های سبز و خانه‌باغ‌های تاریخی هویت شهری شیراز را شکل داده است.
تخریب حتی بخشی از این مجموعه‌ها ایجاد سابقه‌ای خطرناک برای سایر باغ‌های در معرض تغییر کاربری تلقی می‌شود. ازاین‌رو ورود سریع دستگاه قضایی و واکنش فوری میراث فرهنگی فارس انتظار به حقی بوده که البته به انجام نیز رسیده است.
ماجرای تخریب باغ مینو
در پی اقدام خودسرانه مالک،بخشی از ورودی موسوم به «کالسکه‌خانه» در باغ مینو تخریب شد؛ رخدادی که شامگاه هشتم آبان ۱۴۰۴ به وقوع پیوست و با واکنش سریع اداره‌کل میراث فرهنگی فارس و دستور دادستان مرکز استان عملیات تخریب متوقف شد. مالک فعلی باغ بدون ارائه طرح مصوب مرمتی اقدام به تخریب بخشی از سازه ورودی کرد که شامل دیواره‌های جانبی و بخشی از کالسکه‌خانه بود.
صادق زارع، سرپرست معاونت میراث فرهنگی اداره‌کل میراث فرهنگی فارس درباره جزئیات این رویداد گفت: «در شب هشتم آبان به محض اطلاع از عملیات تخریب با هماهنگی دادستان مرکز استان در محل حاضر شدیم و ماشین‌آلات را توقیف کردیم. صبح روز بعد نیز طرح شکایت رسمی تنظیم شد.» او افزود: «مالک مدعی بود طرح مرمتی دارد اما هیچ مستند مکتوب یا مصوبی به اداره‌کل ارائه نکرده بود بنابراین اقدام او غیرقانونی محسوب می‌شود.»
زارع با اشاره به اینکه بخش‌هایی از دیواره و ورودی تاریخی باغ آسیب دیده است، تاکید کرد: «مالک موظف است مطابق نقشه‌ها و تصاویر پیش از تخریب بازسازی را زیر نظر کارشناسان میراث فرهنگی انجام دهد.»
در همین رابطه کامران میرحاجی، دادستان مرکز استان فارس نیز روز چهاردهم آبان در گفت‌وگو با رسانه‌ها اعلام کرد: «باغ مینو طی یک فرآیند مالی به یکی از موسسات وابسته به بانک‌ها واگذار شده بود و مالک جدید بدون اخذ مجوز از میراث فرهنگی اقدام به تخریب بخشی از ورودی عمارت و تعدادی از درختان محوطه کرد.»
وی افزود: «به محض دریافت گزارش دستور توقف عملیات صادر و ادوات تخریب توقیف شد. برای متهمین نیز پرونده قضایی تشکیل شده و موضوع در حال رسیدگی است.»
دادستان فارس تصریح کرد: «هرگونه تغییر در بناهای تاریخی باید صرفا با مجوز رسمی میراث فرهنگی و در چارچوب مقررات حفاظت از آثار ملی انجام شود و تخلف از این ضابطه پیگرد قانونی دارد.»
اکنون پرونده تخریب در باغ مینو در حال بررسی قضایی است و میراث فرهنگی فارس تاکید کرده که روند بازسازی باید صرفا مطابق ضوابط حفاظتی و تحت نظارت کارشناسان انجام گیرد تا بخش آسیب‌دیده ورودی تاریخی این باغ بازسازی شود.
پرونده باغ مینو، مشتی نشان از خروار مخاطرات
باید توجه داشت که پرونده باغ مینو تنها یک تخلف موردی نبوده بلکه نمادی از روند فزاینده‌ای است که سال‌هاست باغ‌های تاریخی شیراز را تهدید می‌کند؛ مشتی نمونه خروار. توسعه شهری، تغییر کاربری، ساخت‌وساز بی‌ضابطه و بی‌توجهی به نظام حقوقی حفاظت از میراث ازجمله عوامل اصلی فرسایش بافت تاریخی و باغ‌های شیرازهستند.
در دهه‌های اخیر بخش‌هایی از محورهای قصرالدشت و باغ‌شهرهای اطراف شیراز با فشارهای اقتصادی و ساخت‌وساز مواجه شدند؛ باغ‌هایی که روزگاری ریه‌های سبز شهر بودند امروز در معرض تقسیم، دیوارکشی و تغییر کاربری هستند. کارشناسان میراث فرهنگی تاکید دارند که حفاظت از باغ‌های تاریخی تنها با تشکیل پرونده قضایی یا صدور دستور توقف ممکن نبوده بلکه نیازمند بازنگری در طرح‌های شهری، تامین امنیت مالکیت فرهنگی، تدوین سازوکارهای تشویقی برای مرمت اصولی و اعمال نظارت میدانی مستمر است.
تخریب اخیر در باغ مینو نشان داد که بی‌توجهی یا سهل‌انگاری در اجرای ضوابط می‌تواند در عرض چندساعت به از بین رفتن بخشی از حافظه تاریخی منجر شود. اکنون افکار عمومی شیراز انتظار دارد تا این پرونده با جدیت پیگیری شده و حکم صادره به‌عنوان «رویه‌ای بازدارنده» در برابر هرگونه تعرض به میراث ملی عمل کند.
در نهایت باید توجه داشت که باغ مینو تنها یک بنای تاریخی نبوده بلکه نمادی از هویت فرهنگی و تداوم سنت باغ‌سازی ایرانی است. اگرچه با دستور دادستان روند تخریب آن متوقف شد اما بازسازی اعتماد عمومی به نظام حفاظت از میراث فرهنگی نیازمند برخورد قاطع، شفافیت در رسیدگی قضایی و اجرای کامل قوانین است.
شیراز، شهر باغ‌ها و شعر در برابر آزمونی دیگر از وجدان جمعی و مسوولیت تاریخی خود قرار گرفته است؛ آزمونی که نتیجه آن می‌تواند سرنوشت بسیاری از باغ‌های در معرض تهدید را رقم بزند.
زخم تخریب بر پیکر باغ مینو
محمدمهدی کلانتری* – باغ تاریخی مینو در سال۱۳۸۲ با شماره ثبت۹۷۸۲ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این باغ شامل دو بخش اصلی معماری بوده: نخست سردر ورودی موسوم به کالسکه‌خانه و دوم
دو بنای نیم‌دایره شکل در پشت آن که به‌صورت قرینه طراحی شده بودند. متاسفانه در روزهای اخیر بخش‌هایی از همین سازه‌های نیم‌دایره و قسمت‌هایی از ورودی اصلی باغ از سمت خیابان دچار تخریب شده‌اند. این اجزا از ارزشمندترین بخش‌های معماری مجموعه محسوب می‌شدند.
در میانه باغ نیز یک کوشک تاریخی قرار دارد که بنا بر مستندات موجود به خاندان نامدار «نمازی» تعلق داشته است؛ خاندان خیری که آثار ماندگاری چون بیمارستان نمازی را در شیراز پایه‌گذاری کردند. گفته می‌شود که طراحی و ساخت کوشک توسط محمد نمازی انجام گرفته و بنای اصلی باغ به همت معماران برجسته‌ی دوره قاجار و اوایل پهلوی بنا شده است.
براساس اطلاعات موجود این باغ در سال‌های اخیر از سوی مالک پیشین به یکی از موسسات وابسته به شبکه بانکی کشور واگذار شده و مالک جدید -که یک نهاد مالی محسوب می‌شود- بدون کسب مجوز از میراث فرهنگی اقدام به تخریب بخشی از کالسکه‌خانه کرده است.
با انتشار خبر تخریب و واکنش فعالان میراث فرهنگی موضوع به‌سرعت به اطلاع اداره‌کل میراث فرهنگی فارس و دادستان مرکز استان رسید. در پی این اطلاع‌رسانی مقام قضایی با ورود فوری به موضوع دستور توقف عملیات تخریب و توقیف ماشین‌آلات را صادر کرد. مالک نیز مکلف شده است تا مطابق تصاویر و مستندات موجود بنا را «عین‌به‌عین» بازسازی کند.
با این حال معتقدم که بازسازی دقیق این بخش‌ها با دشواری همراه خواهد بود زیرا احتمالا برداشت‌های فنی و نقشه‌های مستند از بنا وجود نداشته و تنها چند تصویر قدیمی برای بازسازی در دسترس است. باید توجه داشت که براساس قانون مجازات اسلامی و مقررات مربوط به آثار ثبت ملی هرگونه تخریب یا آسیب‌رسانی به بنای ثبت‌شده افزون بر الزام به بازسازی مجازات کیفری از جمله حبس نیز در پی دارد.
باغ مینو نه‌تنها از نظر معماری و تاریخ ساخت (اواخر قاجار و اوایل پهلوی) ارزشمند بوده بلکه به‌دلیل پیوند آن با خاندان نیکوکار نمازی میراثی ناملموس و فرهنگی نیز محسوب می‌شود. این باغ نمونه‌ای از الگوی باغ‌شهری شیراز است؛ شهری که همانند اصفهان و نطنز بافت تاریخی آن بر پایه‌ی باغ‌های ایرانی شکل گرفته است.
در میان باغ‌های تاریخی شیراز همچون ارم، گلشن و عفیف‌آباد باغ مینو جایگاه ویژه‌ای دارد زیرا در آن تلفیق طبیعت، تاریخ و معماری به‌زیبایی دیده می‌شود. تخریب اخیر را می‌توان هشداری جدی دانست برای حفاظت از باغ‌های باقیمانده شیراز به‌ویژه در محورهای قصرالدشت و باغ‌شهرها که در سال‌های گذشته نیز با قطع درختان و تغییر کاربری‌های غیرمجاز روبه‌رو بودند.
به نظرم شهرداری و نهادهای نظارتی باید نسبت به هرگونه تغییر در باغ‌های تاریخی یا حتی باغ‌های غیرتاریخی اما دارای ارزش زیست‌محیطی حساسیت و نظارت مضاعف داشته باشند زیرا تخریب این فضاها به کاهش فضای سبز، افزایش آلودگی هوا و در نهایت فرسایش هویت باغ‌شهر تاریخی شیراز منجر خواهد شد.
* دبیر پویش ملی نجات بافت‌های تاریخی ایران
