میراث‌فرهنگی در مخاطره
نادر نینوایی– به مناسبت روز جهانی باستان‌شناسی با همکاری گروه میراث‌فرهنگی انجمن ایران‌شناسی، پویش ملی نجات بناها و بافت‌های تاریخی ایران، انجمن علمی باستان‌شناسی و کمیته ملی موزه‌های ایران نشستی برگزار شد. محور اصلی این نشست بررسی چالش‌های جدی و تهدیدهای فراگیر حفاری‌های غیرمجاز و مخاطرات میراث‌فرهنگی کشور بود. این نشست با حضور اساتید و فعالان حوزه میراث‌فرهنگی فرصتی بود برای هشدار به جامعه و مسوولان درباره وضعیت بحرانی آثار تاریخی و ضرورت افزایش آگاهی و مسوولیت‌پذیری در این زمینه.
دکتر حکمت‌الله ملا‌صالحی، استادتمام دانشگاه تهران در سخنرانی خود به بحران ناشی از حفاری‌های غیرمجاز اشاره کرد و از این اقدام به عنوان خیانتی بزرگ به ریشه‌های فرهنگی و تاریخی نام برد. او تاکید کرد که جامعه باید در مقابل این تهدید ایستادگی کند و به اهمیت حفظ میراث‌فرهنگی به عنوان بخشی از هویت انسانی و اجتماعی پی ببرد.
در ادامه احمد محیط‌طباطبایی، رییس کمیته ملی موزه‌های ایران بر نقش آموزش و فرهنگ‌سازی در حفاظت از میراث تاکید کرد. او بیان داشت که نخستین‌گام در حفاظت از آثار تاریخی ایجاد حس تعلق و مسوولیت نسبت به این میراث است و آموزش‌های فرهنگی باید از سنین کودکی آغاز و در برنامه‌های درسی به صورت منسجم گنجانده شود.
محمدمهدی کلانتری، دبیر پویش ملی نجات بافت‌های تاریخی نیز دغدغه‌های عمیق خود را درباره افزایش روزافزون حفاری‌های غیرمجاز و تبلیغات گسترده فروش فلزیاب‌ها در فضای مجازی مطرح کرد. او هشدار داد که این روند فرهنگ حفاظت از میراث را تهدید کرده و جای خود را به سوداگری مالی و گنج‌یابی غیرقانونی می‌دهد.
این نشست زنگ خطری جدی برای مسوولان و مردم به‌شمار می‌رود چراکه در شرایطی برگزار شد که آثار تاریخی در سراسر کشور زیر فشار حفاری‌های غیرمجاز قرار دارند. تاکید سخنرانان بر ضرورت همکاری بین‌دستگاهی، آموزش همگانی و فرهنگ‌سازی نشان‌دهنده این است که حفظ میراث‌فرهنگی تنها با اراده و مشارکت جمعی امکان‌پذیر بوده و هرگونه کوتاهی می‌تواند به نابودی گنجینه‌های ارزشمند تاریخ و هویت کشور منجر شود.
تیشه به ریشه تاریخ
در این نشست دکتر حکمت‌الله ملا‌صالحی، استاد تمام دانشگاه تهران به موضوع حفاری‌های غیرمجاز اشاره داشت و گفت: کسانی که با تیشه به ریشه‌ها ضربه زده و آنها را می‌کَنند خائنان واقعی هستند و کسانی که یا همسو با این اقدامات بوده یا سکوت می‌کنند خائن‌تر و خطرناک‌ترند. این مساله‌ای است که امروز جامعه با آن مواجه است.
وی افزود: عامه مردم و لایه‌های متوسط اجتماعی که بخش عمده جمعیت را تشکیل می‌دهند باید از خود بپرسند چگونه زندگی می‌کنند و معنای انسان بودن در این روزگار چیست. پرسش‌هایی که امروز در زندگی روزمره مطرح است نباید نادیده گرفته شود.
اهمیت میراث تاریخی و تفاوت نگاه انسان معاصر
ملا‌صالحی تاکید کرد که انسان عصر صفویه میدان نقش جهان را به عنوان گذشته و اثری تاریخی نمی‌دید بلکه آن را زنده و در حال زندگی با ارزش‌های خودش می‌شناخت اما انسان امروز این نگاه را ندارد. این فاصله حتی توسط حاکمان و مسوولان نیز درک نشده است.
ملا‌صالحی اظهار داشت که فرهنگ مادی همان بناها، آثار باستانی و اشیای تاریخی بوده که ما امروز می‌بینیم اما فرهنگ معنوی و باورها نیز بخشی از فرهنگ انسان است. این فرهنگ معنوی در تجربیات عرفانی، ادیان، نظام‌های نوشتاری و رفتارهای فرهنگی آشکار شده است.
وی تاکید کرد که بسیاری از این فرهنگ‌ها در همان دوره‌ای که انسان زیسته از بین رفته‌اند ولی اکنون وظیفه ماست که با حفظ آثار مادی این فرهنگ را زنده نگه داریم. نابودی آثار باستانی یعنی نابودی انسان و شناخت او.
نگرانی از نادانی نسبت به میراث‌فرهنگی
ملا‌صالحی با اشاره به نادانی و عدم آگاهی درباره میراث‌فرهنگی اظهار نگرانی کرد. او به فتواهای برخی مراجع درباره آثار باستانی اشاره کرد و گفت که بسیاری از مردم و حتی متولیان فرهنگی نسبت به اهمیت آثار تاریخی بی‌توجه هستند و این خود یک معضل بزرگ است.
او افزود که باستان‌شناسی فقط یک رشته دانشگاهی نبوده بلکه نوع نگاه و رابطه‌ای مثبت با گذشته و وسیله‌ای برای شناخت بهتر انسان و تاریخ است.
ملا صالحی تاکید کرد که حجم عظیمی از منابع تاریخی و آثار مادی هنوز در لایه‌های باستان‌شناسی کشف نشده و مغفول مانده‌اند. آثار و نوشته‌های هزاران‌ساله پیش‌روی ما هستند و باید به آنها توجه شود. وی گفت که بسیاری نمی‌دانند در کجای تاریخ ایستاده و بر چه سنت و میراثی تکیه کرده‌اند.
این استاد دانشگاه تهران از مسوولان، جامعه علمی و مردم خواست که نسبت به میراث‌فرهنگی مسوولیت‌پذیر بوده و نگذارند این گنجینه‌های گرانبها نابود شوند. او هشدار داد که نابودی میراث‌فرهنگی خودکشی تاریخی است و موجب قطع ریشه‌های انسانی و فرهنگی ما می‌شود.
ضرورت توجه به بحث آموزش میراث‌فرهنگی
در ادامه مراسمی که به مناسبت روز جهانی باستان‌شناسی برگزار شد احمد محیط‌طباطبایی به ایراد سخن پرداخت و بر اهمیت حفاظت از میراث‌فرهنگی و لزوم آموزش و آگاهی‌بخشی در این زمینه تاکید کرد.
محیط‌طباطبایی ضمن اشاره به تخریب‌های غیرمجاز لایه‌های فرهنگی باستانی گفت که مقابله با این روند مخرب نیازمند آگاهی و شناخت صادقانه است. به گفته وی نخستین‌گام برای حفظ میراث‌فرهنگی احساس تعلق و درک این است که این میراث متعلق به همه ما بوده و باید آن را پاس داشت.
وی خاطرنشان کرد که در سالیان گذشته موزه‌ها بهعنوان فضایی برای نگهداری آثار تاریخی شکل گرفتند و اهمیت آموزش فرهنگی بیش از پیش روشن شد. محیط‌طباطبایی اظهار داشت که آموزش در زمینه میراث‌فرهنگی هنوز به صورت رسمی و جامع در برنامه‌های درسی وجود نداشته و این کمبود باید هرچه سریع‌تر برطرف شود. او افزود که از کودکی باید این آموزش‌ها شروع شده تا نسل‌های آینده به ارزش‌ها و فرهنگ خود واقف باشند.
رییس ایکوم ایران به ضرورت وجود برنامه‌های آموزشی منسجم اشاره کرد و گفت که کل دوره تحصیلی از ابتدایی تا دبیرستان باید به‌گونه‌ای طراحی شود که دانش‌آموزان با فرهنگ و تاریخ کشورشان آشنا شوند. به گفته او این آموزش باید شامل هنر، فرهنگ و تاریخ باشد و تنها به انتقال مطالب خشک محدود نشود.
محیط‌طباطبایی همچنین بر اهمیت، تقدس و حرمت زمین و مکان‌هایی که مردم در آن زندگی می‌کنند تاکید کرد و گفت: «افراد باید نسبت به محیط زندگی خود احساس تعلق و مسوولیت داشته باشند و این موضوع باید از طریق آموزش تقویت شود.»
وی به عقب‌ماندگی حوزه میراث‌فرهنگی در ایران در زمینه شفاف‌سازی و آموزش اشاره و ابراز تاسف کرد که در گذشته حوزه میراث‌فرهنگی به صورت شفاف و روشن به جامعه معرفی نشده است. او افزود که آموزش باید به‌گونه‌ای باشد که در ذهنیت و رفتارهای جامعه اثر گذاشته و مردم به اهمیت حفظ میراث‌فرهنگی واقف شوند.
محیط‌طباطبایی تاکید کرد که حفاظت از میراث‌فرهنگی نیازمند هماهنگی و همکاری میان ادارات و سازمان‌هاست و بیان داشت که باید بودجه و امکانات لازم برای این امر فراهم شود. وی به برخی اقدامات کشورهای دیگر مانند انگلستان و ایتالیا اشاره کرد که در زمینه حمایت مالی و معافیت‌های مالیاتی برای حفاظت از میراث‌فرهنگی پیشرو هستند.
وی همچنین از نقش آموزش و پرورش در ایجاد فرهنگ حفظ میراث و اهمیت همکاری با نیروهای انتظامی و سایر نهادها سخن گفت و افزود که باید اطلاعات و آگاهی‌ها به شکل منسجم و علمی در جامعه منتشر شود.
رییس ایکوم ایران در پایان سخنان خود تاکید کرد که فرهنگ حفظ حرمت و حریم میراث‌فرهنگی باید به باور جامعه تبدیل شده و این باور باید از طریق آموزش به کودکان و نسل‌های آینده منتقل شود تا زندگی امروز و آینده ایرانیان با احترام به تاریخ و فرهنگ شکل گیرد.
سایه تهدید بر سایت‌های باستان‌شناسی
محمدمهدی کلانتری، دبیر پویش ملی نجات بافت‌های تاریخی ایران نیز در دومین‌نشست گروه میراث‌فرهنگی انجمن ایران‌شناسی که به مناسبت روز جهانی باستان‌شناسی برگزار شد به‌بیان دغدغه‌های جدی درباره وضعیت حفاری‌های غیرمجاز و نابودی میراث‌فرهنگی کشور پرداخت.
او گفت: امروز با وجود آنکه می‌توانستیم مانند بسیاری از نهادها به نکات مثبت باستان‌شناسی بپردازیم، تصمیم گرفتیم روی جنبه‌های منفی و آسیب‌شناسی این حوزه تمرکز کنیم چراکه این معضل به یکی از چالش‌های اساسی سال‌های اخیر تبدیل شده است.
کلانتری با تاکید بر اینکه هیچ محوطه تاریخی چه معروف و چه گمنام از آسیب حفاری‌های غیرمجاز در امان نمانده، هشدار داد: در هر نقطه‌ای از کشور شاهدیم که این محوطه‌ها یکی پس از دیگری دچار تخریب می‌شوند. او گفت که امروز دیگر فرقی ندارد سایت جهانی باشد یا منطقه‌ای بلکه همگی در معرض خطرند.
وی افزود که متاسفانه حتی فضاهای مجازی نیز به‌نوعی به یاری قاچاقچیان میراث‌فرهنگی آمده‌اند. تبلیغات فروش فلزیاب‌ها آن هم به صورت گسترده و علنی در شبکه‌هایی چون اینستاگرام و تلگرام به وفور دیده می‌شود. به گفته او برخی از این افراد چنان وقیحانه عمل کرده که حتی ویدئوهایی از شکستن خمره‌های تاریخی و آسیب‌زدن به آثار را منتشر می‌کنند بدون آنکه کوچک‌ترین ابایی از عمل مجرمانه خود داشته باشند.
دبیر پویش ملی نجات بافت‌های تاریخی ایران از رشد نوعی فرهنگ سوداگری مالی با عنوان «گنج‌یابی و دفینه‌یابی» ابراز نگرانی کرد و گفت: ما در حال جایگزین کردن یک فرهنگ نادرست به‌جای فرهنگ حفاظت از میراث‌فرهنگی هستیم. او ادامه داد که مساله فقط تخریب چند اثر تاریخی نبوده بلکه فرهنگ حفاظت در حال قربانی شدن است و هیچ نهاد مسوولی به‌درستی با این روند مقابله نمی‌کند.
کلانتری با انتقاد از نبود اقدام عملی از سوی نهادهای متولی از وزارت میراث‌فرهنگی خواست تا پیگیر حقوقی و قضایی علیه این فعالیت‌های مجرمانه باشد و دست‌کم اقداماتی مانند شکایت از صفحات فعال در زمینه گنج‌یابی در فضای مجازی را آغاز کند.
او اظهار داشت: اگر کسی یک‌گوشه از حریم خصوصی دیگری را نقض کند پلیس فتا در کمتر از یک‌ساعت با او برخورد می‌کند اما اینجا با وجود آنکه گنج‌یابی طبق قانون جرم است هیچ برخوردی با این صفحات انجام نمی‌شود. دلیلش چیست؟ چون وزارت میراث‌فرهنگی اقدام و پیگیری نمی‌کند؟
کلانتری تاکید کرد که موضوع تنها در حد شناسایی و اطلاع‌رسانی نبوده بلکه فرهنگ‌سازی و برگزاری نشست‌های متعدد باید در دستور کار قرار گیرد. او گفت که یکی از اهداف اصلی این نشست نیز همین است: روایت کردن وجه تاریک ماجرا دربرابر کسانی که صرفا بر جنبه‌های مثبت باستان‌شناسی تاکید می‌کنند.
تصویر نگران‌کننده میراث‌فرهنگی
گزارش نشست روز جهانی باستان‌شناسی تصویری نگران‌کننده و هشداردهنده از وضعیت میراث‌فرهنگی ایران ارائه می‌دهد که در آن حفاری‌های غیرمجاز به عنوان تهدیدی جدی و فراگیر شناخته شده است.
این مساله نه‌تنها به تخریب فیزیکی آثار تاریخی منجر شده بلکه در عمق خود به نابودی ریشه‌های فرهنگی، هویت جمعی و حافظه تاریخی جامعه نیز آسیب می‌زند. نکته مهمی که از سخنان اساتید و فعالان حوزه میراث‌فرهنگی برداشت می‌شود فقدان درک صحیح و مسوولیت‌پذیری عمومی و مدیریتی نسبت به اهمیت این میراث است.
تحلیل کلان این نشست نشان می‌دهد که مشکل حفاری‌های غیرمجاز و سوداگری پیرامون گنج‌یابی صرفا یک معضل امنیتی یا پلیسی نبوده بلکه ریشه در کمبود آموزش، فرهنگ‌سازی ناکافی و نبود هماهنگی موثر بین نهادهای متولی دارد. آموزش رسمی و فرهنگی که از سنین کودکی آغاز شود بهعنوان راهکار کلیدی برای ایجاد حس تعلق و مسوولیت نسبت به میراث مطرح شده اما همچنان کمبودهای جدی در این حوزه به چشم می‌خورد.
درواقع آموزش میراث‌فرهنگی نباید به انتقال صرف اطلاعات محدود شده بلکه باید به تغییر نگرش‌ها و شکل‌دهی باورهای عمیق فرهنگی منجر شود تا مردم نسبت به ارزش‌های تاریخی خود حساس باشند.
از سوی دیگر حضور پررنگ فضای مجازی در تبلیغات فروش فلزیاب‌ها و انتشار تصاویر تخریب آثار تاریخی یک‌نمونه واضح از گسترش فرهنگی نادرست است که به‌جای حفاظت سوداگری و تخریب را ترویج می‌کند. این موضوع نیازمند ورود جدی و پیگیری حقوقی از سوی دستگاه‌های قضایی و متولیان فرهنگی است.
در نهایت این نشست یک‌فراخوان مهم به همکاری بین دستگاهی، مسوولیت‌پذیری اجتماعی و تلاش برای آموزش همگانی است. میراث‌فرهنگی ایران گنجینه‌ای است که با هر تیشه غیرمجاز بخشی از هویت و تاریخ ما از بین رفته و نجات آن مستلزم نگاه عمیق‌تر، برنامه‌ریزی دقیق و همراهی همه‌جانبه است.
