موزه‌داری در سایه جنگ
مژگان کریم‌نیایی– ایران کشوری است که میراث فرهنگی و بافت‌های تاریخی با ارزشی را در خود جای داده و این میراث تاریخی فرصتی ویژه برای توسعه گردشگری فراهم کرده است. بهره‌مندی از ظرفیت‌های موجود در بخش میراث فرهنگی اما مستلزم آن است که وضعیت حفاظتی و مرمتی آثار خصوصا در شرایط جنگی مطلوب باشد. تجربه جنگ ۱۲روزه نشان داد که باید برای حفاظت از آثار تاریخی موزه‌ها در شرایط جنگ و بحران، برنامه‌ای مدون وجود داشته باشد.
از سوی دیگر در دوره‌های گذشته، انتقادهایی درخصوص وضعیت مرمت‌های انجام‌شده در برخی آثار و اشیای تاریخی مطرح شده و بعضی صاحب‌نظران مرمت‌های انجام‌شده را سلیقه‌ای و نامناسب ارزیابی کرده‌اند. این مساله نشان می‌دهد که وجود کارگاه‌های مرمت در موزه‌ها و سایر بخش‌های مرتبط با میراث فرهنگی هم برای مرمت موثر در شرایط عادی و هم برای رعایت اصول حفاظتی در شرایط جنگ و بحران حیاتی است و نباید از آن غفلت کرد.
در سال‌های اخیر در برخی موزه‌ها اقداماتی برای ایجاد کارگاه‌های مرمتی انجام شده است که این مساله می‌تواند نویدبخش روزهای بهتر برای حفاظت موثرتر از میراث فرهنگی به عنوان سرمایه اصلی گردشگری کشور باشد. با این حال هنوز نیاز به توسعه این کارگاه‌های مرمتی در موزه‌های کشور احساس می‌شود و انتظار می‌رود که توجه به مرمت‌های علمی و ایجاد زیرساخت‌های لازم برای حفاظت از اشیای موزه‌ای در شرایط جنگی به‌طور ویژه مورد توجه قرار گیرد.
اهمیت توجه موزه‌ها به حفاظت و مرمت آثار
موزه‌ها به عنوان مراکز نگهداری و نمایش آثار فرهنگی و تاریخی در هر کشوری اهمیت ویژه‌ای دارند. در شرایطی که جنگ و بحران‌های اجتماعی تهدیدی جدی برای میراث فرهنگی به‌شمار می‌روند، ضرورت ایجاد کارگاه‌های مرمتی و فراهم کردن زیرساخت‌های لازم برای حفاظت از اشیای موزه‌ای بیش از پیش احساس می‌شود.
یکی از اصلی‌ترین دلایل لزوم ایجاد کارگاه‌های مرمتی، آسیب‌پذیری بالای آثار تاریخی در شرایط جنگی است. جنگ‌ها می‌توانند به تخریب فیزیکی، سرقت و نابودی آثار فرهنگی منجر شوند. کارگاه‌های مرمتی با فراهم کردن تخصص و تجهیزات لازم می‌توانند به حفاظت از این آثار در برابر آسیب‌های جنگ کمک کنند. به عنوان مثال نگهداری از اشیای باستانی در شرایط امن و تحت نظارت متخصصان می‌تواند خطرات ناشی از بمباران یا تخریب را کاهش دهد.
علاوه‌بر این کارگاه‌های مرمتی می‌توانند به عنوان مراکز آموزش و توانمندسازی پرسنل موزه‌ها عمل کنند. آموزش نیروهای متخصص در زمینه مرمت و حفاظت از اشیای موزه‌ای، به ویژه در شرایط بحرانی، می‌تواند به افزایش توانایی‌ها و مهارت‌های فنی آنان کمک کند. این امر نه‌تنها به حفاظت از آثار کمک می‌کند بلکه موجب می‌شود پرسنل موزه با روش‌های نوین مرمت و حفاظت آشنا شوند و بتوانند در شرایط اضطراری به بهترین شکل ممکن عمل کنند.
فراهم کردن زیرساخت‌های لازم برای حفاظت موثر از اشیای موزه‌ای نیز امری ضروری است. در شرایط جنگی موزه‌ها باید به سیستم‌های حفاظتی و ایمنی مجهز شوند تا از سرقت و تخریب آثار جلوگیری شود. این زیرساخت‌ها شامل دوربین‌های مداربسته، سیستم‌های هشداردهنده و همچنین شرایط نگهداری مناسب برای اشیای حساس است.
علاوه‌بر این ایجاد همکاری‌های بین‌المللی می‌تواند به تقویت زیرساخت‌های حفاظتی کمک کند.
سازمان‌ها و نهادهای بین‌المللی می‌توانند با ارائه مشاوره، تامین تجهیزات و آموزش نیروهای محلی در حفاظت از میراث فرهنگی کمک کنند. این همکاری‌ها می‌توانند به ایجاد شبکه‌های حمایتی در شرایط بحرانی منجر شوند و به موزه‌ها کمک کنند تا در مقابل تهدیدات جنگی مقاوم‌تر باشند.
باید توجه داشت ایجاد کارگاه‌های مرمتی و فراهم کردن زیرساخت‌های لازم برای حفاظت از اشیای موزه‌ای در شرایط جنگی نه‌تنها به حفظ میراث فرهنگی کمک می‌کند بلکه به تداوم هویت ملی و فرهنگی نیز می‌انجامد. با توجه به اهمیت این موضوع، توجه به آن باید در اولویت برنامه‌ریزی‌های فرهنگی و اجتماعی قرار گیرد.
نگهداری از اشیای موزه‌ای در شرایط بحران
در دوران جنگ ۱۲روزه اهمیت توجه به حفاظت از میراث فرهنگی و اشیای تاریخی موزه‌ها بیش از پیش نمایان شد و انتظار می‌رود که با توجه به این تجربه، وضعیت برای ارتقای استانداردهای حفاظتی و مرمتی در موزه‌ها فراهم شود.
یکی از مجموعه موزه‌های واجد ارزش کشور، موزه‌های تحت نظر بنیاد مستضعفان یا همان موسسه موزه‌های دفینه است. حمیدرضا سلیمانی، مدیرعامل و عضو هیات‌مدیره گروه موزه‌های دفینه درخصوص وضعیت حفاظت از اشیای تاریخی این موزه‌ها در شرایط بحران و جنگ به «جهان‌صنعت» گفت: «گروه موزه‌های دفینه برای شرایط بحران دستورالعمل‌های خود را دارد و تمام مجموعه‌های گروه موزه‌های دفینه خزانه‌های ایمن و خوبی دارند که از قبل تدارک دیده‌ایم. در فضای جنگ ۱۲روزه نیز تمام آثار جمع‌آوری و به خزانه‌های گروه موزه‌های دفینه منتقل شد.»
وی افزود: «دستورالعمل‌های شرایط بحران به‌صورت کامل و جامع هر چند وقت یک‌بار بازنگری و طی دوره‌های آزمایشی به مدیران و کارکنان منتقل می‌شود. گروه موزه‌های دفینه برای شرایط بحران در هر موضوعی، چه آتش‌سوزی، چه زلزله یا مسائل اینچنینی آمادگی کامل دارد و این قول را به علاقه‌مندان و مردم می‌دهیم که آثار به نحو مطلوب نگهداری و صیانت خواهد شد.»
این مدیر موزه‌ای در رابطه با نصب سپر آبی در بالای موزه‌ها برای هشدار به کشور متخاصم درخصوص حمله نکردن به موزه به عنوان مرکزی فرهنگی نیز گفت: «با توجه به اینکه برابر کنوانسیون جهانی این اقدام صورت می‌گیرد، ما هم تابع این مساله هستیم که اگر اتفاقی بیفتد، بتوانیم احقاق حق خود را در مجامع و دادگاه‌های بین‌المللی داشته باشیم.»
در نهایت باید توجه داشت که به گفته رییس ایکوم ایران، جنگ ۱۲روزه این نکته را یادآوری کرد برای توسعه موزه‌ها نیاز بسیار مبرمی به مخزن امن داریم. در شرایطی که ممکن است ۱۲روز تبدیل به ۱۲ماه یا بیشتر شود، نیاز به مکانی وجود دارد که بتوان اشیا را در آن نگهداری کرد بنابراین لازم است که وزارت میراث فرهنگی و شهرداری‌های کشور به این موضوع توجه داشته باشند. توجه به این نکته زمانی اهمیت مضاعف می‌یابد که بدانیم بر اساس اعلام رییس ایکوم ایران، از سال۸۴ طرح ایجاد مخازن امن برای موزه‌های کشور متوقف شده است.
