معجزه تولید
محمدرضا ستاری- تقریبا یکهفته پیش بود که اعلام شد مازاد تجاری چین(تفاوت ارزش میان صادرات و واردات) به رقم هنگفت و بیسابقه یکتریلیوندلار رسیده است؛ موضوعی مهم که نهتنها برای چین بهعنوان کارخانه جهان بلکه برای اقتصاد جهانی نیز بسیار قابل تامل است. درهمینرابطه طبق آماری که ادراه کل گمرک چین منتشر کرده، در ۱۱ماه نخست سالجاری میلادی صادرات چین به رقم ۴/۲تریلیوندلار رسیده و واردات این کشور نیز در حدود ۳/۲تریلیوندلار بوده است. در نتیجه مازاد تجاری این کشور در شرایط نابسامان اقتصاد جهانی و همچنین تعرفههای سنگین ایالاتمتحدهآمریکا یکتریلیوندلار را پشتسر گذاشته است.
این مساله از آنجا حائز اهمیت است که یکی از دلایل مهم اعمال تعرفههای سنگین تجاری دولت ترامپ علیه چین بحث کاهش کسری تجاری آمریکا بود. به همین دلیل بود که چینیها با نوعی دور اندیشی پس از انتخاب دوباره ترامپ در سال گذشته به تدریج ضمن تنوعبخشی صادرات خود به آمریکا روابط تجاری نزدیکتری با آسیای جنوبشرقی و اتحادیه اروپا برقرار کردند. این کشور همچنین مراکز تولیدی جدیدی را خارج از خاک خود ایجاد کرد تا به بازارها با تعرفههای پایینتر دسترسی پیدا کند.
چرا مازاد تجاری چین تا این اندازه بزرگ است؟
براساس آمار اداره کل گمرک چین صادرات این کشور پس از افتی غیرمنتظره در ماه اکتبر در ماه گذشته دوباره به مسیر رشد بازگشت و نسبت به مدت مشابه سالقبل ۹/۵درصد افزایش یافت؛ رقمی که بهمراتب بالاتر از رشد ۹/۱درصدی واردات است. طبق گزارشی که الجزیره منتشر کرده نیز مازاد تجاری کالایی چین در ۱۱ماه نخست سال۲۰۲۵ نسبتبه مدت مشابه سال گذشته ۷/۲۱درصد افزایش داشته که بخش عمده این رشد ناشی از افزایش قدرتمند صادرات کالاهای پیشرفته فناورانه بوده و ۴/۵درصد سریعتر از کل صادرات رشد کرده است.
در این میان صادرات خودرو بهویژه خودروهای برقی جهش قابلتوجهی داشت چراکه شرکتهای چینی سهم بازار رقبای ژاپنی و آلمانی را به چالش کشیدند. براساس دادههای شرکت مشاورهای اتوموبیلیتی مستقر در چین مجموع صادرات خودرو با افزایش بیش از یکمیلیوندستگاه امسال بهحدود ۵/۶میلیوندستگاه رسید.
علاوهبراین هرچند چین همچنان در حوزه تراشههای پیشرفته از شرکتهای پیشروی آمریکایی مانند انویدیا عقبتر بوده اما بهتدریج به بازیگری مسلط در تولید نیمههادیها تبدیل و حالا صادراتش در این بخش ۷/۲۴درصد افزایش یافته است. ازسویدیگر مطابق با گزارشهای منتشرشده پیشرفتهای فناورانه چین صنعت کشتیسازی این کشور را نیز تقویت کرده بهطوریکه صادرات این بخش نسبتبه مدت مشابه سال قبل معادل ۸/۲۶درصد رشد داشته است.
درچنینشرایطی باوجود آنکه واشنگتن در ماههای اخیر برخی تعرفهها بر واردات از چین را کاهش داده اما این تعرفهها همچنان بالا هستند بهطوریکه درحالحاضر میانگین حقوق ورودی کالاهای چینی به آمریکا حدود ۳۷درصد بوده و به همین دلیل صادرات چین به ایالات متحده تا ماه نوامبر نسبت به سال قبل ۲۹درصد کاهش یافته است. در پاسخ به این موضوع برخی شرکتهای چینی تاسیسات تولیدی خود را به آسیای جنوبشرقی، مکزیک و آفریقا منتقل کردند تا بتوانند از تعرفههای ترامپ بر کالاهایی که مستقیما از چین وارد آمریکا میشوند عبور کنند. با این حال درمجموع حجم تجارت میان دوکشور همچنان کاهش یافته است. برای نمونه در هشتماه نخست امسال آمریکا حدود ۲۳میلیارد دلار کالا از اندونزی وارد کرده؛ رقمی که نزدیک به یکسوم بیشتر از مدت مشابه سال قبل است. این موضوع زمانی اهمیت مییابد که بدانیم بخش عمده این افزایش ناشی از هدایت مجدد کالاهای چینی از مسیر اندونزی بوده است. درهمینرابطه زیچون هوانگ، اقتصاددان موسسه کپیتال اکونومیکس در یادداشتی توضیح داده که نقش تغییر مسیر تجاری در جبران اثر منفی تعرفههای آمریکا همچنان رو به افزایش بوده و صادرات به ویتنام که بزرگترین مرکز تغییر مسیر کالاهای چینی بهشمار میرود با سرعت زیادی به رشد خود ادامه داده است. همزمان با کاهش تجارت با آمریکا چین تمرکز خود را بر تقویت روابط با سایر شرکای بزرگ تجاری دوچندان کرده است. بهعنوان مثال صادرات چین به اتحادیه اروپا نسبت به سالقبل ۱۵درصد افزایش یافته و صادرات به کشورهای آسیای جنوبشرقی نیز ۲/۸درصد رشد داشته است.
ضعف ارزش پول ملی
به گفته کارشناسان، یکی دیگر از دلایل موفقیت تجاری چین ارزانبودن نسبی پول ملی این کشور در سالهای اخیر است. تضعیف یوآن باعث میشود صادرات از نظر هزینه تولید ارزانتر و واردات برای مصرفکنندگان داخلی گرانتر شود.
درواقع چین نظام شناور مدیریتشده را برای یوآن اجرا میکند به این معنا که بانک مرکزی با مداخله در بازار ارز ارزش پول ملی را در برابر سایر ارزها کنترل میکند تا ثبات نسبی آن حفظ شود. درچنینشرایطی سالهاست که بسیاری از اقتصاددانان معتقدند ارزش یوآن کمتر از سطح واقعی آن است. به باور آنان این وضعیت با افزایش جذابیت کالاهای ارزان چینی به صادرکنندگان این کشور مزیت رقابتی میدهد و به بهای ایجاد عدم تعادلهای بزرگ تجاری در سطح جهانی تمام میشود. درواقع با درنظرگرفتن پویاییهای تورمی جهانی نرخ واقعی موثر ارز که معیاری برای سنجش رقابتپذیری کالاهای چینی بوده در ضعیفترین سطح خود از سال۲۰۱۲ قرار دارد.
چین چگونه به این نقطه رسیده است؟
در همینرابطه لازم به ذکر است برخی تحلیلگران معتقدند مازاد تجاری خیرهکننده یکتریلیوندلاری چین(که در تاریخ اقتصاد بیسابقه است) نتیجه دههها سیاست صنعتی بوده که این کشور را از جامعهای کشاورزی و کمدرآمد در دهه۱۹۷۰ به دومین اقتصاد بزرگ جهان رسانده است.
چین در دهه۱۹۸۰ خود را بهعنوان تولیدکنندهای قابل اتکا برای کالاهای ارزانقیمت مانند تیشرت و کفش تثبیت کرد. از آن زمان تاکنون این کشور بهتدریج در نردبان صنعتی صعود کرده و به تولید کالاهای با ارزشافزوده بالاتر مانند خودروهای برقی و پنلهای خورشیدی روی آورده است.
در این میان بزرگترین بخش صادراتی چین از نظر ارزش صنایع الکترونیک است. این کشور در سال۲۰۲۴ بیش از یکتریلیوندلار کالای الکترونیکی به سراسر جهان صادر کرده؛ امری که مشابه الگوی سایر کشورهای صنعتی است که از تولید کالاهای ساده و کاربرمحور آغاز کرده و سپس به بخشهای پیچیدهتر وارد شدند. با این تفاوت که چین این روند را با مقیاسی کمنظیر و سرعتی بسیار بالا طی و سلطه خود را بر زنجیرههای تامین جهانی تثبیت کرده است.
چین بر تجارت فلزات نادر خاکی نیز تسلط دارد؛ موادی که برای تولید طیف گستردهای از کالاها از تلفنهای هوشمند گرفته تا جنگندههای نظامی حیاتی هستند. بهعنوان مثال از میان ۱۷عنصر نادر خاکی جدول تناوبی ۱۲عنصر در چین یافت میشود و این کشور بین ۶۰تا۷۰درصد منابع جهانی این مواد را استخراج میکند. علاوه بر این ۹۰درصد فرآوری تجاری فلزات نادر خاکی نیز در چین انجام میشود.
برای درک بهتر ابعاد تاریخی موضوع باید توجه داشت که مازاد تجاری چین در کالاهای صنعتی بهعنوان سهمی از اقتصاد این کشور حتی از مازاد تجاری آمریکا در سالهای پس از جنگ جهانی دوم یعنی زمانی که بسیاری از کشورهای صنعتی از ویرانیهای جنگ خارج میشدند نیز بزرگتر است.
در همین رابطه برای مقایسه مازاد تجاری چین با سایر اقتصادهای بزرگ جهان مقایسه میزان صادرات و واردات آنها در سال جاری میلادی با چین بسیار قابل تامل است. بهعنوان نمونه ایالاتمتحدهآمریکا بهعنوان بزرگترین اقتصاد جهانی وارداتش ۱۶۴میلیارد دلار، صادراتش ۵۲۵میلیارد دلار و تراز تجاریاش ۳۶۱میلیارد دلار است. ویتنام با واردات۹۸ و صادرات ۱۶۱میلیارد دلاری تراز تجاریاش در حدود ۱/۶۳میلیارد دلار است. ازسوی دیگر ژاپن با واردات۱۵۶ و صادرات ۱۵۲میلیارد دلاری تراز تجاریاش ۴-میلیارد دلار بوده و کره جنوبی نیز با واردات۱۸۱ و صادرات ۱۴۶میلیارد دلاری ۳۵-میلیارد دلار کسری تراز تجاری دارد. در مقابل هند با ۱۷میلیارد دلار واردات و ۱۲۰میلیارد دلار صادرات تراز تجاری ۳/۱میلیارد دلاری دارد و آلمان نیز با واردات۹۴ و صادرات ۱۰۷میلیارد دلاری تراز تجاریاش در حدود ۱۲میلیارد دلار است. علاوه بر این مطابق با آمارها بریتانیا نیز با واردات۱۹ و صادرات ۷۸میلیارد دلاری تراز تجاریاش به ۵۹میلیارد دلار رسیده است.
درنتیجه نکته مهم این است که جمع تراز تجاری تمامی کشورهایی که از آنها نام برده شد در حدود ۵۵۹میلیارد دلار بوده که تقریبا نصف تراز تجاری چین درطول ۱۱ماه گذشته بوده است.
واکنش سایر کشورها به گسترش سلطه چین
درچنینشرایطی است که بسیاری از کشورها درخصوص تسلط چین ابراز نگرانی کرده و خواستار راههایی بهمنظور برقرای توازن با این کشور هستند. بهعنوان مثال امانوئل مکرون، رییسجمهور فرانسه که دو هفته قبل به چین سفر کرد هشدار داده درصورتیکه پکن به عدم تعادل موجود رسیدگی نکند اتحادیه اروپا ممکن است اقدامات قوی از جمله افزایش تعرفهها را درپیش گیرد. اتحادیه اروپا هماکنون نیز تعرفههای اضافی بر خودروهای برقی ساخت چین اعمال میکند که بسته به شرکت تولیدکننده بین ۱۷تا۳۵درصد است و علاوه بر آن تعرفه وارداتی پایه ۱۰درصدی اعمال میشود.یوهان وادهفول، وزیر امور خارجه آلمان نیز اوایل هفته گذشته برای سفری دوروزه وارد چین و به تازهترین مقام ارشد اروپایی تبدیل شد که در بحبوحه رشد سریع تجارت کالایی چین و اروپا برای گفتوگو به این کشور سفر کرد. وادهفول پیش از سفر خود اعلام کرد قصد دارد موضوع تعرفهها بهویژه درحوزه فلزات نادر خاکی و نگرانیها درباره مازاد ظرفیت صنعتی را با مقامات چینی مطرح کند؛ مسائلی که به گفته او موجب اخلال در قیمتهای جهانی کالاهای صنعتی شدند.
دورنمای آینده چیست؟
درچنینشرایطی نظر کارشناسان درخصوص تراز تجاری هنگفت و تاریخی چین دوگانه است. برخی معتقدند باوجود تلاشهای آمریکا و سایر کشورهای ثروتمند برای کاهش وابستگی به چین انتظار نمیرود شتاب گسترده تجارت این کشور به این زودیها کاهش یابد. بهعنوان مثال اقتصاددانان موسسه مورگان استنلی پیشبینی میکنند سهم چین از صادرات جهانی کالاها تا پایان۲۰۳۰ به ۵/۱۶درصد برسد؛ رقمی که اکنون در حدود ۱۵درصد است. این اقتصاددانان معتقدند چنین موضوعی بازتابدهنده توانایی چین در انطباق سریع با تغییرات تقاضای جهانی است و در کوتاهمدت عملکرد قدرتمند تجاری این کشور به این معناست که هدف رشد سالانه حدود ۵درصد به احتمال زیاد محقق خواهد شد.
ازسوی مقابل اندیشکده بریتانیایی چتمهاوس اما نظری مخالف این قضیه دارد. طبق گزارش این اندیشکده محافظهکار شاخصترین آمار در تراز تجاری چین به بخش واردات مربوط شده یعنی باوجود تداوم رشد اقتصاد چین که بانک جهانی رشد آن را در سال جاری ۸/۴درصد پیشبینی کرده واردات این کشور در ۱۱ماهنخست سال نسبت به دوره مشابه سال قبل ۶/۰درصد کاهش داشته است.
این وضعیت ادامه روند رکود نسبی واردات از سال۲۰۲۰ تاکنون است. دلایل متعددی برای این موضوع وجود دارد که ازجمله آنها میتوان به غلبه محصولات داخلی بر رقابت خارجی در بخشهایی مانند خودرو اشاره کرد. درعینحال رکود مداوم در بخش املاک چین موجب کاهش واردات فولاد، چوب و سایر اقلام مرتبط شده و همزمان به گفته بسیاری از اقتصاددانان پاییننگهداشتن ارزش یوآن نیز در این روند نقش داشته است.
درهمینرابطه میائو یانلیانگ، استراتژیست ارشد بانک سرمایهگذاری چاینا اینترنشنال کپیتال اخیرا گفته با افزایش رقابتپذیری تولیدات چین فرصت مناسبی برای تقویت ارزش یوآن درحال شکلگیری است. ویجیان شان، رییس اجرایی شرکت سرمایهگذاری خصوصی PAG نیز استدلال کرده که افزایش تدریجی ارزش یوآن حداقل به میزان ۵۰درصد طی پنجسال آینده هم امکانپذیر است و هم به نفع چین خواهد بود.
بنابراین زمان آن رسیده که پکن بپذیرد مازاد عظیم تجارت کالایی این کشور پایدار نیست. درواقع چین باید اجازه دهد یوآن در پنجسال آینده بهتدریج و بهصورت منظم تقویت شود تا هم واردات این کشور افزایش یابد و هم تا حدی از فشار بر رقبایی در اروپا، آمریکا و سایر مناطق کاسته شود؛ رقبایی که بهسرعت درحال ازدستدادن سهم بازار خود بهنفع صادرات چین در بازارهای داخلیشان هستند. درغیراینصورت احساسات حمایتگرایانه در غرب احتمالا تشدید شده و به افزایش موانع تعرفهایوغیرتعرفهای برای جلوگیری از ورود کالاهای چینی منجر خواهد شد.
