قتل‌عام خاموش قنات‌های تهران
جهان صنعت– در یکی از خشک‌ترین سال‌های تهران، آب برخی قنات‌های تاریخی این شهر هنوز جاری است اما نه در باغ‌ها و خانه‌ها بلکه در لوله‌های فاضلاب. در حالی که شهر با بحران شدید کم‌آبی و افت سطح سفره‌های زیرزمینی دست‌وپنجه نرم می‌کند، توسعه بی‌رویه شهری و نبود مدیریت یکپارچه، میراث آبی تهران را به مرز نابودی کشانده است. اسکندر مختاری طالقانی، پژوهشگر میراث فرهنگی از قنات‌هایی می‌گوید که هنوز می‌جوشند اما گمنام و بی‌ثمر به فاضلاب می‌ریزند.
پایتخت ایران در حالی که با چالش بی‌سابقه خشکسالی و افت شدید منابع آب زیرزمینی مواجه است، قنات‌های تاریخی آن، یادگار هوشمندی ایرانیان در مهار و توزیع پایدار آب، یکی پس از دیگری به فراموشی سپرده می‌شوند یا به فاضلاب شهری می‌ریزند. قنات‌هایی که روزگاری باغ‌ها، محله‌ها، کاخ‌ها و زندگی مردم را سیراب می‌کردند، امروز یا کور شده‌اند یا مسیرشان منحرف شده یا قربانی بی‌برنامگی توسعه بی‌وقفه شهری شده‌اند.
اسکندر مختاری طالقانی، مرمتگر و پژوهشگر میراث معماری و شهرسازی به روایت سرنوشت قنات‌های تهران پرداخت و از قنات‌های زنده‌ای که آب آنها روانه فاضلاب می‌شود، تا قنات‌های خشکی که زمانی کاخ گلستان و میدان مشق را مشروب می‌کردند، سخن گفت.
مختاری با بیان اینکه قنات‌های تهران روایتی اندوهبار دارند و یکی از نقاط تاریک توسعه معاصر شهری در ایران محسوب می‌شوند، گفت: هم‌اکنون که با شما سخن می‌گویم، بسیاری از قنات‌های تهران هنوز فعال هستند اما آب آنها مستقیما وارد شبکه فاضلاب شهری می‌شود. برای مثال قنات «فخرالدوله» در محدوده الهیه به واسطه ساخت برجی که در مسیر آن قرار گرفت، آب خود را پمپاژ می‌کند و به فاضلاب می‌ریزد. قنات «پینَک» در نزدیکی باغ فردوس و قنات «باغ فردوس» نیز سرنوشتی مشابه دارند؛ هنوز آبی در خود دارند اما بی‌هدف و بی‌حاصل سر از شبکه فاضلاب در می‌آورند.
او اضافه کرد: قنات «مهرگرد» که قدیمی‌ترین قنات تهران است و قدمتش به پیش از اسلام می‌رسد، هنگام احداث تقاطع خطوط یک و دو مترو تهران منحرف شد. امروز مشخص نیست آب این قنات به کجا می‌رود. خشک شدن قنات مهرگرد سبب خشک شدن درختان سمت غرب کاخ گلستان شد. درختان سمت شرق کاخ نیز به‌واسطه خشک شدن قنات «ناصری» که در زمان ناصرالدین‌شاه حفر شده بود، از بین رفتند. یعنی دو قنات اصلی که کاخ گلستان را مشروب می‌کردند، از جریان اصلی خارج شدند.
این پژوهشگر و معمار ادامه داد: قنات «حاج‌علیرضا» هنوز فعال است اما در چند نقطه مسیرش بسته شده و آب آن نیز در نهایت وارد فاضلاب می‌شود. این قنات نیز محله عودلاجان (اودلاجان) را مشروب می‌کرده و آبی گوارا داشته که مردم برای آشامیدن از آن بهره می‌بردند، همانند قنات مهرگرد.
او اضافه کرد: قنات «ناصری» آنقدر آب زلال و خوشگوار داشت که در محل فعلی خیابان یارجانی در میدان مشق، مظهری از آن قرار داشت که مردم آن را «آب شاه» می‌نامیدند. این قنات در گذشته از محله بهجت‌آباد فعلی سرچشمه می‌گرفت.
مختاری با بیان اینکه هر یک از این قنات‌ها، مظهر و تاریخچه خاص خود را داشته‌اند، اظهار کرد: قنات «مستوفی» در یوسف‌آباد تا چندی پیش مظهر داشت و آب آن جاری بود. قنات «فرمانفرما» نیز هنوز فعال است اما آب آن هم روانه فاضلاب خیابان پاسداران می‌شود. تاسف‌بار است که در شهری که از کم‌آبی رنج می‌برد، چنین نعمت‌هایی نادیده گرفته می‌شود. در شهری که با بحران بی‌آبی روبه‌رو است، چرا باید قنات‌ها به‌جای بهره‌برداری، مستقیم به فاضلاب شهری ریخته شوند؟ چگونه مجوز داده می‌شود که برج‌هایی با ۱۰ یا ۱۵طبقه تا زیرزمین احداث شوند و مسیر قنات‌ها را کور کنند؟
او افزود: تا اوایل دهه۷۰ اگر کسی قصد ساخت خانه‌ای در تهران را داشت و زمینش در مسیر قنات قرار داشت باید مجوز بازدید از میله‌های قنات را به اداره قنوات شهرداری می‌داد اما اکنون دیگر خبری از این نظارت نیست و بسیاری از مسیرهای قنات‌های تهران کور شده‌اند.
مختاری ادامه داد: از دیگر قنات‌هایی که هنوز هم فعال است، قنات «سردار» در باغ‌فیض است که از امامزاده باغ‌فیض خارج می‌شود. قنات دیگری نیز در امامزاده عینعلی و زینعلی پونک قرار دارد که متعلق به خانواده فرمانفرماست و هنوز خشک نشده اما سیستم آبرسانی‌اش به‌شدت آسیب دیده است.
این کارشناس مرمت افزود: قنات «مستوفی» و قناتی دیگر در منطقه ده‌ونک هنوز فعال هستند و آب در آنها جریان دارد و به باغ‌ها می‌رسد. این قنات‌ها حدود ۱۲۰سال پیش توسط مستوفی‌الممالک حفر شده‌اند و تاکنون پابرجا مانده‌اند، هم قنات ده‌ونک و هم قنات یوسف‌آباد هنوز زنده‌اند.
این پژوهشگر میراث فرهنگی اظهار کرد: هم‌اکنون در مسیر بسیاری از این قنات‌ها ساخت‌وسازهای گسترده‌ای صورت گرفته یا مسیر جریان آب آنها منحرف شده است. برای نمونه قنات «فخرالدوله» که منطقه الهیه را مشروب می‌کرده در پی همین ساخت‌وسازها اکنون به فاضلاب می‌ریزد و باغ‌های پایین‌دست آن خشک شده است.
مختاری درباره تعداد رشته قنات‌های تهران در گذشته گفت: در این زمینه اختلاف‌نظرهایی وجود دارد. برخی منابع تعداد قنات‌های تهران را بیش از ۱۵۰رشته عنوان می‌کنند. در همین محدوده شهری، قنات‌های متعدد وجود داشته و هر شخصی باغی و توان مالی آن را داشت، معمولا قناتی برای مشروب‌کردن آن حفر می‌کرد.
منبع: ایسنا
