فرونشست در کمین ۴هزار بنای تاریخی
نادر نینوایی– «۴هزار بنای تاریخی اعم از مکان‌های تاریخی، موزه‌ها، روستای تاریخی و مناطق گردشگری در معرض تهدید فرونشست زمین قرار دارند»؛ این خبری است که رضا صالحی امیری، وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی در روز هجدهم خردادماه و در جلسه هیات دولت مطرح کرد.
تهدید فرونشست واقعیتی بهت‌آور و خطری جدی است که بر میراث فرهنگی و آثار تاریخی چند هزار ساله ایران سایه افکنده.
سایه شوم فرونشست اصفهان و فارس را در نوردیده است. رد فرونشست در اصفهان را می‌توان در ترک‌های مسجد تاریخی سید اصفهان جست‌و‌جو کرد و در فارس شکاف‌های زمین در نقش رستم روایت داغی پنهان و خطر بالقوه است که با خاک ریختن روی آن سرپوش گذاشته‌ایم. در کشوری که با خشکسالی و گرمای فزاینده دست‌وپنجه نرم می‌کند، فشار مضاعف به منابع آبی زیرزمینی برای کشاورزی باعث شده که لایه‌های آب از بخش‌های زیرین خارج شده و زمین در خودش فرو برود.
چاره راه مشخص است توقف حفر چاه‌های جدید در مرودشت فارس و اطراف اصفهان، پر کردن چاه‌های عمیق و محدود کردن اجازه برداشت از هر چاه با کمک نصب کنتورهای هوشمند. باید واقعیت را پذیرفت، ایران به عنوان یک کشور گرم و خشک، بسیاری از مناطقش مساعد انجام کشاورزی و کشت هندوانه و برنج و… نیست. کشاورزی باید محدود به مناطقی از کشور باشد که شرایط برای آن مساعد است. جایگزین کشاورزی برای اقتصادهای محلی و مردم بومی هم می‌تواند توسعه صنایع باشد، خصوصا صنایع سبز و پایداری نظیر گردشگری.
تهدید جدی فرونشست در اصفهان
اخیرا رییس کمیسیون عمران، معماری، شهرسازی و بافت تاریخی شورای اسلامی شهر اصفهان اعلام کرد که فرونشست زمین، آثار تاریخی این استان را با تهدید و خطر مواجه کرده است و باید برای آن چاره‌اندیشی شود.
رسول میرباقری در صدوهفتادوچهارمین جلسه علنی شورای اسلامی شهر اصفهان گفت: بر همین مبنا باید نواحی تاریخی و میراث فرهنگی این دیار را به صورت ویژه مورد توجه قرار دهیم.
وی تصریح کرد: برای مثال اگر مشکلی برای عمارت «عالی‌قاپو» رخ دهد دیگر نمی‌توانیم در دنیا سرمان را بلند کنیم زیرا این عمارت و دیگر بناهای تاریخی این دیار میراث گرانبهای جهانی به شمار می‌روند.
علی بیت‌اللهی، رییس بخش زلزله‌شناسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات وزارت راه، مسکن و شهرسازی در تشریح شرایط فرونشست در اصفهان گفته که خاک واگرای آبخوان اصفهان و فرم گوه‌ای این آبخوان با نبود جریان تغذیه‌کننده، نشست نامتقارن و آسیب‌های جبران‌ناپذیر بر بناهای تاریخی این شهر را به دنبال داشته است.
وی تاکید کرد: اقداماتی باید انجام شود تا آسیب فرونشست در محدوده‌های آثار تاریخی کمتر شود؛ اقداماتی که البته مسکن هستند و کار اصلی برای کنترل فرونشست، کاهش برداشت از آب‌های زیرزمینی و احیای زاینده‌رود است. الزاماتی با تصویب هیات دولت باید تدوین شود که به شکل نظام‌مند با همراهی سایر دستگاه‌های اجرایی به کنترل اثرات فرونشست در محدوده‌های تاریخی کمک کند. درخصوص وضعیت فرونشست در اصفهان، محمد جهانشاهی، دبیر کمیته ملی طبیعت‌گردی و گردشگری سبز وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی به «جهان‌صنعت» گفت: ۱۰۰درصد شهر اصفهان که از مقاصد قدیمی گردشگری کشورمان بوده درگیر خشکسالی است. از سوی دیگر فرونشست که شاید بدترین مرحله فرآیند خشکسالی باشد، امروز در استان اصفهان تبدیل به یک چالش جدی شده است. وی افزود: در بعضی نقاط استان اصفهان شاهد سالانه حدود ۳۵سانتیمتر فرونشست هستیم و این یعنی در هر ۵/۲سال نزدیک به یک متر فرونشست روی می‌دهد. حال در نظر داشته باشید که اصفهان یکی از مقاصد اصلی گردشگری کشور نیز بوده و خشکسالی و خشک شدن زاینده‌رود هم تاثیر خود را بر گردشگری این شهر می‌گذارد.
بحران فرونشست در استان فارس و نقش رستم
بحران فرونشست زمین و با تهدید مواجه شدن آثار تاریخی و باستانی در مرودشت استان فارس که نقش رستم و تخت جمشید بر بستر آن آرمیده‌اند، هم جدی است.
پیش از این مریم دهقانی، عضو هیات علمی مهندسی عمران دانشگاه شیراز درخصوص وضعیت فرونشست در مرودشت اعلام کرد: ۷۰دشت استان فارس از جمله مرودشت ۷هزار و ۲۰۰کیلومتر مربعی که بحرانی‌ترین نقطه کشور به شمار می‌آید، با نرخ سالانه ۳۰سانتیمتر به همراه بناهای تاریخی تخت‌جمشید در حال فرونشست است.
دهقانی اظهار کرد: فارس اقلیم خشکی دارد و به همین دلیل مجبور به استفاده از آب‌های زیرزمینی در آبیاری کشاورزی هستیم و این برداشت سبب ایجاد فرونشست‌هایی در بیشتر دشت‌های استان شده است.
وی افزود: متاسفانه زمین‌های کشاورزی توسعه یافته بدون اینکه به این مساله توجه شود که میلیون‌ها سال طول کشیده تا این آب‌ها در سفره‌های آب زیرزمینی جمع شود و امروز به سادگی هدر داده می‌شود.
این عضو هیات علمی دانشگاه شیراز ادامه داد: نتیجه این برداشت بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی، فرونشست می‌شود و شکاف حاصل از آن را در فاصله ۵۰۰متری تخت‌جمشید و ۱۰متری نقش رستم نیز مشاهده می‌کنیم.
راهکارهایی برای کنترل بحران
دهقانی، عضو هیات علمی مهندسی عمران دانشگاه شیراز درخصوص راهکارهای مدیریت بحران فرونشست گفت: نخستین وظیفه مسوولان این است که برداشت آب‌های زیرزمینی را کنترل کنند و چاه‌های غیر‌مجاز را ببندند، این اولین راهکاری است که جلوی افت زیرزمینی را می‌گیرد.
وی افزود: باید تسهیلاتی به کشاورزان داده شود تا به سمت کشاورزی هوشمند و نوین حرکت کنند که آب کمتری مصرف شود. در همین شرایط در برخی دشت‌های فارس محصولات کشاورزی تولید و صادر می‌کنیم؛ این مانند آن است بیماری که به خونریزی افتاده را از دست دیگر او خون بگیریم تا به دیگری اهدا کنیم.
این عضو هیات علمی دانشگاه شیراز پیشنهاد کرد: باید به تجارت آب مجازی روی بیاوریم و این فرهنگ‌سازی نیز انجام شود که کشاورزان خودشان بپذیرند که الگوی کشت باید تغییر کند.
دهقانی ادامه داد: در این شرایط وظیفه مردم این است که به شکل‌های مختلف صرفه‌جویی کنند؛ مدت زمان دوش گرفتن را به ۳دقیقه کاهش دهند، از آب آشامیدنی برای آبیاری باغچه و شست‌وشوی ماشین استفاده نکنند و اگر شیرهای آب آنها چکه می‌کند فورا تعمیر کنند.
او گفت: اینها راهکارهایی ابتدایی به نظر می‌رسد اما در ایران اکنون تنها راه صرفه‌جویی است که می‌تواند ما را از بحران در امان بدارد.
دهقانی بیان کرد: در دشت مرودشت به وسعت بسیار زیادی کشاورزی انجام شده و فارس را به رتبه نخست تولید گندم رسانده و این بلایی است که بر سر دشت مرودشت به عنوان بحرانی‌ترین دشت کشور آمده است.
