فرصت‌های اقتصادی فلز مس
منیر حضوری– مس به عنوان سومین فلز استراتژیک جهان پس از طلا و لیتیوم، جایگاه ویژه‌ای در زنجیره ارزش جهانی دارد. ایران نیز به واسطه برخورداری از ذخایر عظیم مس، موقعیتی ممتاز در عرصه جهانی کسب کرده است. براساس آخرین آمارهای اکتشافی، حجم ذخایر زمین‌شناسی مس کشور به بیش از ۲۲میلیارد تن رسیده است؛ رقمی که ایران را پس از شیلی، پرو، کنگو و روسیه در رتبه پنجم جهان قرار داده است. با این وجود، نکته قابل تامل این است که رتبه ایران در حوزه تولید مس تنها پانزدهم است؛ فاصله‌ای معنادار که نشان دهنده شکاف میان ظرفیت ذخایر و میزان بهره‌برداری است. این اختلاف زمانی برجسته‌‌تر می‌شود که بدانیم کشورهایی مانند برزیل با ذخایری بسیار کمتر از ایران، در تولید مس از ایران پیشی گرفته‌‌اند.
از میزان تولید انواع سنگ معدنی مس حدود دوسوم در صنایع داخلی مصرف می‌شود و نزدیک به یک‌سوم آن نیز به صادرات اختصاص یافته است. پیش‌بینی می‌شود طبق چشم‌انداز برنامه هفتم توسعه کشور میزان ذخایر مس تا سال ۱۴۰۸ به بیش از ۳۲ تا ۳۳میلیارد تن افزایش یابد. در این بین تاکید می‌شود با توجه به رتبه ویژه‌ای که ایران از نظر دارا بودن ذخایر مس محتوای معدنی در جهان دارد، این عنصر می‌تواند یک پتانسیل نهفته و بالقوه برای کشور محسوب شود. همچنین برای تبیین بهتر وضعیت بهره‌برداری و تولید نسبت به ذخایر، شاخصی در سطح جهانی تعریف شده است که نرخ متوسط بهره‌برداری از معادن مس را نسبت به ذخایر هر کشور نشان می‌دهد؛ این نرخ به طور میانگین در جهان حدود ۲/۲درصد است و کشورهایی مانند پرو، شیلی، زامبیا، قزاقستان و کانادا، سالانه بیش از این میانگین تولید دارند، در حالی‌که این نرخ در ایران، با وجود تنوع و گستردگی ذخایر، تنها حدود ۶/۰درصد است؛ عددی که فاصله قابل‌توجهی با متوسط جهانی دارد. این مهم نشانگر آن است که نرخ بهره‌برداری ما از ذخایر موجود بسیار پایین‌تر از سطح مطلوب و متوسط جهانی است.
این فلز سرخ به‌دلیل داشتن ویژگی‌هایی همچون رسانایی بالا، قابلیت بازیافت و دوام زیاد، جایگاه ویژه‌ای در اقتصاد جهانی و رشد صنعتی کشورها دارد. با توجه به اینکه مس یکی از فلزات استراتژیک و پرکاربرد در جهان است که نقش کلیدی در توسعه زیرساخت‌ها، صنایع برق و الکترونیک، انرژی‌های تجدیدپذیر و تولید خودروهای برقی ایفا می‌کند باید بیش از اینها مورد توجه قرار گیرد.
ابوالفضل صالح‌آبادی، مشاور کمیسیون معادن و صنایع معدنی اتاق ایران، درخصوص اهمیت مس اظهار داشت: ایران در کمربند آلپ- هیمالیا، یکی از مهم‌ترین کمربندهای متالوژنی جهان، قرار گرفته است که بخش عمده‌ای از ذخایر زمین‌شناسی مس در این کمربند واقع شده‌اند. این موقعیت جغرافیایی خاص، ایران را در میان کشورهای صاحب ذخایر مس، در جایگاه ویژه‌ای قرار داده است.
مشاور کمیسیون معادن و صنایع معدنی اتاق ایران افزود: براساس آمارهای اکتشافی تا پایان سال۱۴۰۳، میزان ذخایر زمین‌شناسی مس ایران به بیش از ۲۲میلیارد تن رسیده است؛ رقمی که کشور را پس از شیلی، پرو، کنگو و روسیه در جایگاه پنجم جهان از نظر ذخایر مس قرار می‌دهد.
صالح‌آبادی ادامه داد: اکثر این ذخایر در استان‌های کرمان، آذربایجان شرقی، اردبیل، سیستان‌وبلوچستان، خراسان رضوی و جنوبی، یزد و زنجان کشف شده‌اند. با توجه به برنامه‌های توسعه‌ای و افزایش اکتشافات در استان‌های مستعد، پیش‌بینی می‌شود که این ذخایر تا پایان برنامه هفتم توسعه کشور (سال ۱۴۰۸) به بیش از ۳۲ تا ۳۳میلیارد تن افزایش یابد. وی همچنین به معادن مهم کشور اشاره کرد و گفت: معادن سرچشمه، سونگون، میدوک، دره‌آلو، دره‌زار، سریدون، قلعه‌زری، دالی، تخته‌گنبد و سرگز از جمله معادنی هستند که سهم قابل‌توجهی در ذخایر مس ایران دارند.
صالح‌آبادی درباره ظرفیت تولید فعلی مس در کشور توضیح داد: سالانه به طور متوسط ۶۵ تا ۷۰میلیون تن سنگ معدن مس استخراج می‌شود که از این میزان، حدود ۶/۱ تا ۷/۱ میلیون تن کنسانتره و ۳۵۰ تا ۳۶۰ هزار تن کاتد مس تولید می‌شود. از کل تولید، دوسوم در صنایع داخلی مصرف شده و یک‌سوم به بازارهای صادراتی اختصاص دارد.
وی به نکته مهمی درباره فاصله میان ذخایر و تولید مس ایران اشاره کرد و گفت: با وجود جایگاه پنجم ایران در ذخایر معدنی مس، رتبه کشور در تولید مس محتوی معدنی پانزدهم است. این فاصله معنادار نشان‌دهنده ضعف در بهره‌برداری و توسعه ظرفیت‌های تولید است. کشورهایی مانند لهستان و برزیل، با ذخایر کمتر، در تولید مس عملکرد بهتری دارند.
صالح‌آبادی شاخص بهره‌برداری از ذخایر مس را این‌گونه توضیح داد: نرخ متوسط بهره‌برداری از معادن مس در جهان حدود ۲/۲درصد است اما این نرخ در ایران تنها حدود ۶/۰درصد است. کشورهایی چون پرو، شیلی، زامبیا، قزاقستان و کانادا بیش از میانگین جهانی بهره‌برداری می‌کنند، در حالی که ایران با وجود دارا بودن ذخایر گسترده، بهره‌برداری قابل‌توجهی ندارد. این موضوع نیازمند توجه جدی و اقدامات راهبردی برای افزایش بهره‌وری و توسعه صنعت مس کشور است.
مشاور کمیسیون معادن و صنایع معدنی اتاق ایران با تاکید بر جایگاه ویژه ایران در حوزه ذخایر مس محتوای معدنی در سطح جهان، اظهار داشت: مس، پس از طلا و لیتیوم، به عنوان سومین فلز استراتژیک دنیا شناخته می‌شود و این ظرفیت بالقوه می‌تواند به یکی از مهم‌ترین فرصت‌های اقتصادی کشور تبدیل شود. در صورتی که موانع و چالش‌های موجود به درستی رفع شده و سرمایه‌گذاری‌های هدفمند و موثری در این حوزه صورت پذیرد، پتانسیل اثرگذاری این فلز بر اقتصاد ملی بسیار چشمگیر خواهد بود.
وی افزود: بر اساس برنامه‌های پیش‌بینی شده در افق برنامه هفتم توسعه، چنانچه ایران به ظرفیت تولید ۲/۱میلیون تن مس محتوا دست‌یابد، قادر خواهد بود سالانه بیش از ۱۲میلیارد دلار ارزآوری برای کشور به همراه داشته باشد. این امر موقعیتی بی‌نظیر برای ایران فراهم می‌کند تا در تامین این کالای استراتژیک در بازار جهانی، جایگاهی ممتاز پیدا کند.
صالح‌آبادی تصریح کرد: با توجه به این چشم‌انداز، می‌توان آینده تولید فلزات کشور را برمبنای فلز مس تعریف کرد؛ موضوعی که می‌تواند شرایط اقتصادی ایران را به شکل چشمگیری متحول سازد.
اشتغالزایی و توسعه صنعتی در صنعت مس
مشاور کمیسیون معادن و صنایع معدنی اتاق ایران در ادامه به موضوع اشتغالزایی در صنعت مس اشاره کرد و گفت: رسیدن به هدف تولید ۲/۱میلیون تن فلز محتوا، اعم از کاتد و کنسانتره، زمینه اشتغال مستقیم بیش از ۷۰هزار نفر را در این صنعت فراهم خواهد کرد. ضمن اینکه توسعه صنایع پایین‌دستی مرتبط، می‌تواند این عدد را به شکل قابل‌توجهی افزایش دهد و اثرگذاری اقتصادی و اجتماعی آن را دوچندان کند.
صالح‌آبادی با اشاره به ضرورت فراهم شدن شرایط و زیرساخت‌های لازم برای بهره‌برداری بهینه از ذخایر عظیم مس کشور، اظهار داشت: برای استفاده کامل از این ظرفیت بزرگ و ثروت خدادادی، لازم است مجموعه‌ای از الزامات کلیدی تامین شود. تحقق این الزامات مسیر توسعه را هموار کرده و اجازه می‌دهد تا ظرفیت‌های نهفته در دل زمین به سرمایه‌های بالفعل و مولد تبدیل شوند.
وی درخصوص الزامات مربوط به بخش معدن افزود: باید تمامی فعالیت‌های مرتبط با حوزه معدنی، از جمله اکتشاف، استخراج، فرآوری و متالورژی معدنی به صورت جدی تسهیل و به‌روزرسانی شوند. تامین ماشین‌آلات و تجهیزات پیشرفته، ارتقای فناوری‌ها و بهینه‌سازی فرآیندها از ضروریات توسعه پایدار این حوزه است. همچنین، نگاه توسعه‌محور و فعال باید در تمامی مراحل اتخاذ شود تا بتوانیم از ظرفیت‌های بالقوه به بهترین نحو بهره‌برداری کنیم.
تسهیل صدور مجوزها؛ گامی ضروری برای توسعه
مشاور کمیسیون معادن و صنایع معدنی اتاق ایران تاکید کرد: روند صدور مجوزها توسط سازمان‌ها و نهادهای مرتبط باید سرعت و سهولت بیشتری پیدا کند. صدور مجوزها، به‌ویژه در حوزه مس، باید با هماهنگی و همکاری میان دستگاه‌های ذی‌ربط انجام شود تا فرآیندهای اداری کمتر باعث تاخیر در پروژه‌ها شوند. ساده‌سازی این فرآیندها و همکاری موثر نهادهایی مانند سازمان محیط‌زیست، مراجع صدور مجوز بهره‌برداری و سایر دستگاه‌ها می‌تواند نقش تعیین‌کننده‌ای در تسریع توسعه صنعت مس ایفا کند.
وی در ادامه به مساله حقوق و عوارض دولتی اشاره کرد و گفت: کاهش حقوق و عوارض معادن مس، خصوصا در دوره اجرای طرح‌های توسعه‌ای، امری ضروری و اجتناب‌ناپذیر است. حمایت دولت از طریق کاهش این هزینه‌ها می‌تواند بخشی از بار مالی اجرای پروژه‌ها را کاهش دهد و نقش موثری در پیشبرد طرح‌های توسعه‌ای داشته باشد. شایان ذکر است که میانگین عوارض در ایران در مقایسه با میانگین جهانی بسیار بالاتر است و گاهی تا سه برابر آن افزایش می‌یابد که این موضوع نیازمند اصلاحات جدی است.
صالح‌آبادی به اهمیت تامین مالی پروژه‌ها پرداخت و بیان کرد: شناسایی و تسهیل مسیرها و کانال‌های متنوع تامین مالی برای طرح‌ها و پروژه‌های حوزه مس از اهمیت بالایی برخوردار است. بهره‌گیری از ظرفیت‌های داخلی مانند صندوق‌های مالی و همچنین منابع مالی خارجی در قالب قراردادها و توافق‌های بین‌المللی می‌تواند روند اجرای پروژه‌ها را تسریع کند. در این بین تامین مالی یکی از حساس‌ترین و حیاتی‌ترین ارکان موفقیت این پروژه‌هاست که تحقق آن نیازمند اراده جمعی و همکاری همه‌جانبه در سطح حاکمیت و بخش اجرایی کشور است.
وضعیت تولید طلا
در ادامه مشاور کمیسیون معادن و صنایع معدنی اتاق ایران با اشاره به تولید طلا در کشور گفت: فعالیت استخراج طلا اعم از اکتشاف، معدنکاری فعال یا مباحث توسعه‌ای آن در ۱۸ استان کشور در حال انجام است که در ۱۰ استان در حال حاضر برنامه‌های اکتشافی در جریان است و در ۸ استان دیگر معادن فعال وجود دارد.
وی یادآور شد: عمده فعالیت در استان آذربایجان‌غربی (معادن زرشوران و آق‌دره) است و همچنین در استان‌های آذربایجان شرقی، کردستان، خراسان رضوی، خراسان جنوبی، اصفهان و مرکزی فعالیت‌هایی به‌ویژه در موضوعات توسعه‌ای در حال انجام است.
صالح‌آبادی خاطرنشان کرد: به طور متوسط سالانه بین ۲/۸ تا ۱۰تن طلا در کشور تولید می‌شود که در افق برنامه سال ۱۴۰۸ قرار است به ۲۵تن با ایجاد ظرفیت ۳۰تن برسد.
وی ادامه داد: طبق برنامه عمده برنامه افزایش سه‌برابری تولید و استخراج طلا در سال ۱۴۰۸ در همین ۸ استان برنامه‌ریزی شده است.
مشاور کمیسیون معادن و صنایع معدنی اتاق ایران همچنین به وجود ۱۹۰تن ذخیره طلای اکتشاف شده اشاره کرد و گفت: برای توسعه پایدار در آینده در موضوع طلا باید به برنامه‌های توسعه‌ای سرعت ببخشیم و سرمایه‌گذاری‌های بیشتری در صنعت طلا انجام شود.
وی اضافه کرد: پیش‌بینی می‌شود حدود ۱۶ تا ۱۷میلیارد یورو سرمایه‌گذاری برای مباحث توسعه‌ای در صنعت طلا مورد نیاز باشد و الزامات توسعه این صنعت مشابه همان الزامات صنعت مس خواهد بود.
صالح‌آبادی خاطرنشان کرد: با توجه به اینکه طلا ناشناخته‌تر از مس است، نیاز به کمک‌های فناورانه بیشتری دارد تا شرایط بهتری را برای استفاده از دانش فنی و فناوری به خصوص در موضوع اکتشاف، استخراج و فرآوری آن داشته باشیم.
وی گفت: همچنین فعالیت در عرصه طلا الزامات زیست‌محیطی سختگیرانه‌تری دارد بنابراین باید هم تسهیلاتی از سوی دولت و هم از سوی بخش سرمایه‌گذار و توسعه‌دهنده به‌ویژه در موضوع الزامات زیست‌محیطی شاهد باشیم تا بتوانیم طلای بیشتری نسبت به گذشته تولید کنیم.
صالح‌آبادی بیان داشت: از آنجایی که در موضوع فرآوری طلا با مواد خطرناکی همچون ترکیبات سیانیدی مواجهیم و باید پروتکل‌های مربوطه رعایت شود، لازم است تا ارگان‌های ذی‌ربط نسبت به تسهیل در ارائه مجوزها و فعالیت‌های توسعه‌ای اقدام کنند، به‌ویژه اینکه شاهدیم برخی معادن ما بیش از ۱۷سال از استارت پروژه، زمان برده تا به بهره‌برداری برسند.
