13 - 03 - 2023
عضویت در سازمان همکاری شانگهای و ابعاد اقتصادی آن
زهرا مشفق*- عضویت در سازمان شانگهای دارای مزایای متعددی ازجمله هموار شدن مسیر اجرای پیمانهای اقتصادی مانند اوراسیا، آسهآن و دیگر پیمانهای اقتصادی منطقهای است. ایران با ورود به جمع اعضای دائم سازمان شانگهای، این فرصت را دارد که در روند تصمیمگیریهای پیمانهای اقتصادی در حوزه آسیا و اقیانوسیه نقشی متفاوتتر از گذشته ایفا کند. کشورهای عضو و ناظر سازمان همکاری شانگهای درمجموع، بیشترین تولیدکننده و مصرفکننده انرژی در جهان هستند که با مساحتی حدود یکچهارم سطح خشکیهای زمین و حدود نیمی از جمعیت جهان، دارای ظرفیت قوی برای ایجاد توازن قدرت در جهانی چندقطبی هستند. در این گزارش ضمن بررسی سازمان شانگهای و روابط ایران با آن، مزایای احتمالی ایران از عضویت در این سازمان مورد بررسی قرار گرفته است. همچنین، به لحاظ امنیتی نیز عضویت ایران در این سازمان مورد بحث قرار گرفته است. گسترش همکاریهای بانکی، ایجاد سیستم پیام رسان جایگزین سوئیفت، تشکیل شورای مشترک بانکی، ایجاد اتحادیه بین بانکی، ایجاد منطقه آزاد تجاری در سازمان همکاری شانگهای و نیز تسهیل فعالیتها و موافقتنامه گمرکی بین اعضا، ایجاد زمینه برای پیمانهای دوجانبه پولی و بانکی با عضویت دائم ایران در شانگهای، تعامل نزدیکتر با کشورهای چین و هند به خصوص در بخش انرژی، انعقاد قراردادهای دوجانبه با کشورهای آسیای میانه و ارتقای زیرساختهای بخش حملونقل را نیز میتوان به عنوان پیشنهادات پیوستن ایران به سازمان شانگهای ارائه داد.
سازمان همکاری شانگهای و روابط ایران با این سازمان
سازمان همکاری شانگهای از دل رقابت قدرتهای بزرگ بر سر منطقه ژئوپلیتیک آسیای میانه در سال ۱۹۹۶ ظهور کرد و هدف اولیه آن، غیرنظامی کردن مرز میان چین و شوروی بود، اما با گذشت زمان، بروز تحولات در حوزه جغرافیای سیاسی اوراسیا و مناطق پیرامونی آن ازجمله امنیتی شدن فضای بینالمللی به بهانه حادثه ۱۱ سپتامبر، اشغال افغانستان، حضور مستقیم ناتو و ایالات متحده در منطقه آسیای مرکزی، گسترش فعالیت گروههای افراطی و تروریستی در افغانستان و پاکستان و مسائل مربوط به انتقال و امنیت انرژی و نیز تحریمهای جدید و پیشرفته اقتصادی غرب موجب تغییر ماموریت این سازمان شد؛ بهطوری که در حال حاضر نهتنها اهداف سیاسی و امنیتی، بلکه اهداف اقتصادی نیز به بعدی پررنگ در حوزه فعالیتهای این نهاد تبدیل شده است. ازجمله اهداف سیاسی و امنیتی مورد توجه این نهاد میتوان به جلوگیری از تکقطبی شدن جهان و ممانعت از گسترش حضور قدرتهای فرامنطقهای به ویژه ناتو و ایالات متحده آمریکا در فضای اوراسیا از طریق تحکیم همکاریهای منطقهای و مقابله با جداییطلبی، افراطگرایی و تروریسم اشاره کرد. توافقنامه همکاری اقتصادی کشورهای عضو سازمان در سال ۲۰۰۳ شکل گرفت. این سازمان رونق تجارت و توسعه را در دستور کار خود قرار داده و با پذیرش برنامه توسعه و تجارت چندجانبه، این رویکرد را جزو اهداف و اولویتهای خود شمرده است. در سال ۲۰۰۴، در اجلاس تاشکند نیز طرح اقدامات منطقهای برای همکاریها و تبادلات انرژی در دستور کار قرار گرفت و در سال ۲۰۰۵، طرح ایجاد بانک داخلی در این سازمان مطرح شد. این بانک اکنون تلاش دارد تا به تقویت همکاریهای خود با دیگر بانکهای مهم کشورهای عضو سازمان شانگهای مبادرت ورزد و در اجرای پروژهها، با سرمایهگذاریهای دو و چندجانبه تلاش کند. همچنین، از نظر سازمان ملل اقدام این سازمان در ایجاد شرایط مساعد برای حملونقل جادهای بینالمللی که در سال ۲۰۱۴ به امضای اعضا رسیده، ازجمله مهمترین اقدامات اقتصادی این نهاد برای توسعه زیرساختهای منطقه و بهرهمندی عادلانه و چندجانبه از منافع حاصل از تجارت است. حضور ایران به عنوان عضو دائم در سازمان شانگهای با توجه به فعالیتها و همکاریهای گسترده اعضای آن در حوزههای سیاسی، امنیتی، اقتصادی، بازرگانی، پولی- بانکی، انرژی و فرهنگی، قطعا فضای مناسب تری را برای تعاملات بینالمللی ایران در نگاه به شرق فراهم میآورد. در حوزه اقتصادی باید توجه داشت که این سازمان بیشترین تولیدکننده و مصرفکننده انرژی در جهان را دارد و بزرگترین سازمان منطقهای و دارای ۴۰ درصد از کل جمعیت جهان است. همچنین، حدود ۲۵ درصد تولید ناخالص ملی جهان را نیز در اختیار دارد. ایران با در اختیار داشتن منابع غنی انرژی، محیطزیست، موقعیت ژئوپلیتیک و… در صورت سیاستگذاریها و سیاستورزیهای درست در این حوزه میتواند به مهره و وزنهای مهم در سازمان همکاری شانگهای تبدیل شود.
مزایای اقتصادی احتمالی عضویت ایران در سازمان شانگهای
غرب آسیا به عنوان یکی از ۴ منطقه اصلی جهان (در کنار آتلانتیک، اوراسیای مرکزی و پاسیفیک) در قرن اخیر برای بهرهبرداری قدرتهای جهانی اهمیت ویژهای یافته است. ایران در برخی از ساختارها مانند اتحادیه عرب، شورای همکاری خلیجفارس، کشورهای مستقل همسود (سیایاس) و گوآم نقش کمرنگی دارد، اما در بین سازمانهای منطقهای با عضویت در سازمان همکاری اوراسیا و سازمان منطقهای اکو توانسته است مبادلات تجاری مناسبی را با این کشورها داشته باشد. ایده ایران برای ایجاد بازار مشترک اسلامی و سازمان کشورهای ساحلی دریای خزر با مخالفت عربستان سعودی و روسیه عملی نشده است. ازاین رو تلاش ایران برای نهادسازی یا عضویت در نهادهای موجود، طبیعی و ضروری به نظر میرسد و عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای در این زمینه قابل تحلیل است. ایران به علت موقعیت جغرافیایی خود، از دیرباز محل ارتباط شرق و غرب بوده است. افزون براین، در محل تلاقی عمودی شمال- جنوب منابع انرژی و محور افقی شرق و غرب مصرف انرژی قرار دارد و نیز مانند پلی، کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز را که محصور در خشکی هستند، به خلیجفارس مرتبط میسازد. ایران دارای ظرفیت ژئواستراتژیک، ژئوپلیتیک و ژئواکونومیک عظیمی است که فرصتی برای دستیابی به عضویت دائم در سازمان همکاری شانگهای شمرده میشود. ازجمله مزایای عضویت ایران در سازمان شانگهای به شرح زیر است. ایران به لحاظ جغرافیایی دارای ۴ امتیاز در جهان است. ۱- متصل بودن به موقعیت خشکی اوراسیا، ۲- داشتن سواحل طولانی در خلیجفارس و دریای عمان و برخورداری از موقعیت دریایی، ۳- در اختیار داشتن تنگه هرمز که حدود یک سوم تجارت جهانی انرژی از طریق آن صورت میگیرد و ۴- دسترسی به آبهای آزاد از طریق چابهار و اقیانوس هند. داشتن ۱۵۷ میلیارد بشکه نفت، ۴/۹ درصد از کل ذخایر نفتی جهان، یکی از بزرگترین دارندگان ذخایر گاز طبیعی (معادل ۶/۳۳ درصد از کل ذخایر گاز طبیعی جهان) و معادن غنی متعدد و گسترده مانند زغالسنگ، مس، آلومینیوم، گوگرد، اورانیوم، طلا، منگنز، سرب، روی و… (ایران با داشتن ۶۸ نوع ماده معدنی، ۳۷ میلیارد تن ذخایر اثباتشده و بیش از ۵۷ میلیارد تن ذخایر بالقوه به ارزش ۷۷۰ میلیارد دلار در میان ۱۵ کشور بزرگ غنی از مواد معدنی قرار دارد). عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای نهتنها قدرت چانهزنی بر سر قیمت نفت و گاز را افزایش میدهد، بلکه با ظرفیت عظیم ژئوپلیتیک و ژئواکونومیک خود در قدرتمندی سازمان شانگهای تاثیر بسزایی دارد. در این باره روسیه و ایران میتوانند با ابزار گازی و نفتی و ایجاد سطح قیمت مورد توافق، تاثیرگذاری خود در سطح جهانی را دوچندان کنند.
تامین انرژی به عنوان موتور رشد و توسعه در آسیا برای کشورهایی مانند چین، ژاپن و هند ضروری است و منابع انرژی فراوان ایران در دریای خزر و خلیجفارس موقعیت ژئواکونومیک ایران را تقویت میکند. در واقع، امنیت انرژی برای غرب و ظرفیت عظیم گازی و نفتی منطقه دریای خزر، این منطقه را به حوزه رقابت و توجه جهانی بدل کرده است.
بیشتر کشورهای عضو سازمان شانگهای خریداران نفت ایران در شرایط فعلی هستند. عضویت ایران در این سازمان میتواند دسترسی عمده ایران به بازار بزرگ و چند صدمیلیاردی کشورهای عضو سازمان همکاریهای شانگهای را هموار کند.
در این چارچوب، ایران میتواند تا حدی به صادرات مواد نفتی و پتروشیمی خود به کشورهای عضو سازمان شانگهای امید داشته باشد و درعین حال، برخی نیازهای فناورانه، مالی و صنعتی خود را از این منطقه تامین کند.
جدا از اینها، عضویت ایران در این سازمان، عملا جایگاه آن در ابتکار بزرگ دولت چین موسوم به «یک کمربند، یک جاده» را آسان میکند و موجب تقویت پیوندهای ایران با دولتهای آسیای مرکزی میشود؛ مسائلی که در نوع خود حامل مزایا و منافع اقتصادی شایان توجهی برای ایران هستند.
پیوستن ایران به سازمان شانگهای منافع اقتصادی منطقهای در پی دارد. تجارت بین این کشورها از تعرفههای ترجیحی برخوردار است و همچنین، کشورهای عضو در مجامع بینالمللی از حمایتهای سیاسی برخوردار میشوند.
سازمان شانگهای ظرفیتی بالقوه برای اقتصاد ایران است و برای اینکه این ظرفیت بالقوه تبدیل به ظرفیت بالفعل شود، باید همه دستگاههای اجرایی و بخش خصوصی برای استفاده از مزیتهای این توافقنامه منطقهای بسیج شوند.
کشورهای عضو شانگهای، هم به انرژی ایران و هم به مسیرهای ترانزیتی آن نیاز دارند و برعکس، ایران هم به محصولات صنعتی کشورهای عضو نیاز دارد. برای مثال، امروز هند در چابهار مشغول سرمایهگذاری است که کالای خود را به افغانستان برساند. بندر چابهار میتواند دروازه ارتباط با کشورهای آسیایی و جهان باشد و شتاب در توسعه و بهرهبرداری آن، اهمیت زیادی دارد. همچنین، در چارچوب این سازمان همکاری میتوان زمینههای علمی و فناوری، حملونقل، کشاورزی، نظامی و امنیتی را نیز مورد پیگیری قرار داد.
پیشنهادات سیاستی
در صورت شکلگیری اراده سیاسی در میان کشورهای عضو شانگهای، همافزایی مبادلات تجاری بین کشورها ایجاد میشود. در این راستا باید اذعان داشت که کشورهای عضو شانگهای هم به انرژی ایران و هم به مسیرهای ترانزیتی ایران نیاز دارند و ایران هم به محصولات صنعتی کشورهای عضو نیاز دارد. بنابراین، پیوستن به این سازمان بدون شک برای ایران از نظر بالا رفتن ظرفیتهای اقتصادی مفید است. موارد زیر از راهکارهای پیشنهادی در این باره است.
گسترش همکاریهای بانکی: از آنجا که گسترش فعالیتهای اقتصادی از اصلیترین زمینههای همکاری در این سازمان است، ایران میتواند با عضویت در این سازمان به گسترش تجارت دو یا چندجانبه با اعضای این سازمان دست بزند و نیز همکاریهای بانکی خود با اعضای این سازمان را گسترش دهد.
ایجاد سیستم پیامرسان جایگزین سوئیفت: با توجه به اینکه کشورهای چین و روسیه برنامههایی برای طراحی سیستم پیامرسان جایگزین سوئیفت در دستور کار خود دارند، اعضای سازمان شانگهای میتوانند در قالب فعالیتهای این سازمان، سیستم پیامرسان جایگزین سوئیفت را با هدف خدمترسانی به مبادلات بین اعضا، طراحی و زمینه انعقاد پیمانهای پولی دو یا چندجانبه با اعضای سازمان را بیش از پیش آسان کنند.
تشکیل شورای مشترک بانکی: یکی از دستاوردهای مهم سازمان شانگهای تشکیل شورای مشترک بانکی بین کشورهای عضو سازمان با تسهیل در فراهم کردن سرمایه موردنیاز برای اجرای پروژههای مشترک سازمان است.
ایجاد منطقه آزاد تجاری در سازمان همکاری شانگهای و نیز تسهیل فعالیتها و موافقتنامه گمرکی بین اعضا: افزون بر ایجاد منطقه آزاد تجاری، سازمان توسعه تجارت به سراغ کشورهای عضو برود و پیمان تجارت ترجیحی امضا کند یا اینکه وزارت خارجه با برخی از این کشورها برای لغو روادید تجاری مذاکره کند. همچنین، میتوان برای حذف بوروکراسیهای اداری در زمینه صادرات غیرنفتی، سازمانی مستقل در امور گمرکات ایجاد کرد.
ایجاد زمینه برای پیمانهای دوجانبه پولی و بانکی با عضویت دائم ایران در سازمان شانگهای: زمانی که فرآیند عضویت دائم ایران بهطور کامل انجام شود، میتوان پیمانهای پولی و بانکی دوجانبه منعقد کرد که به حضور ایران در بازار منطقه کمک میکند.
تعامل نزدیکتر با کشورهای چین و هند به خصوص در بخش انرژی: پس از عضویت ایران در سازمان شانگهای باید با چین و هند به عنوان بزرگترین مصرفکنندگان انرژی نزدیکی و تعامل بیشتری برقرار کرد و سهم بیشتری را از بازار انرژی در این کشورها در اختیار بگیریم. از طرف دیگر، باید به قراردادهای دوجانبه ازجمله قرارداد ۲۵ساله که با چین به امضا رسیده است، توجه داشت. این قرارداد باید با پیگیریهای دیپلماتیک تبدیل به قراردادهای جزئیتر و اجرایی شود و پیمان شانگهای تبدیل به آسانکننده برای انعقاد قراردادهای تخصصی و جزئی در قرارداد ۲۵ساله ایران و چین شود.
انعقاد قراردادهای دوجانبه با کشورهای آسیای میانه: با بستن قراردادهای دوجانبه با کشورهای آسیای میانه که به آبهای آزاد دسترسی ندارند، میتوان از ظرفیت بندر چابهار استفاده کرد. به عبارت دیگر، عضویت در پیمان شانگهای کمک میکند که کشورهای منطقه اعتماد بیشتری به ایران داشته باشند و ارتباطات دوجانبه و سرمایهگذاریهای مشترک رشد یابد.
ارتقای زیرساختهای بخش حملونقل: برای استفاده از ظرفیت تجارت با همسایگان، در حال حاضر یکی از بزرگترین چالشها، چالش زیرساختهای بخش حملونقل است. این بدینمعناست که باید ناوگان حملونقل، مسیرها و حتی بیمهگذاری مناسب وجود داشته باشد تا بتوان دیپلماسی اقتصادی را در سطح سازمان شانگهای عملیاتی کرد.
* پژوهشگر اقتصادی
ملاحظات امنیت اقتصادی
برخی از کارشناسان معتقدند که افزایش تعامل در این سازمان به بهبود و توسعه تجارت از طریق مرزهای ملی و منطقهای کمک میکند و نیز کشورهایی مانند چین و روسیه به واسطه این سازمان، ابزاری برای توازن و رقابت با هژمونی آمریکا در مناطقی مانند آسیای شرقی، آسیای مرکزی و جنوب آسیا فراهم میآورند. همچنین، چین که ابتکار عمل را در ایجاد و هدایت سازمان منطقهای شانگهای به عهده گرفته، خواهان تثبیت نقش رهبری خود در منطقه با هدف توسعه اقتصادی و اجتماعی (شامل امنیت انرژی و ثبات اجتماعی داخلی) است. روسیه از گسترش و پذیرش اعضای جدید در سازمان حمایت میکند؛ زیرا معتقد است که پذیرش اعضای جدید موجب تقویت مالی سازمان میشود. در واقع، در سال ۲۰۱۳، این سازمان با بودجه حدود ۴ میلیون دلاری اداره میشد که دسترسی به اهداف را برای کشورها دشوار میکرد. در این بین، یکسری مسائل خارج و داخل سازمان وجود دارد که عضویت ایران را تحت تاثیر قرار میدهد. از بعد بیرونی تاکنون فشار آمریکا بر ایران با تحریمهای بینالمللی ازجمله موانع عمده عضویت دائم ایران در سازمان همکاریهای شانگهای است. جدا از این مسائل مقاومت ایران علیه هژمونی آمریکا را میتوان عاملی مهم برای عضویت در سازمان شانگهای به شمار آورد، اما این مساله بهطور رسمی رویکردی ضدآمریکایی به سازمان میدهد که برخی از کشورها از این مساله نگران هستند.
برای مثال، از نظر چین، روسیه و کشورهای آسیای مرکزی مانند قزاقستان و ازبکستان، عضویت دائم ایران در سازمان با وجود مزیتهای امنیتی و اقتصادی، همه مسائل سازمان را تحت تاثیر تقابل ایران و آمریکا قرار میدهد. در دستورالعمل پذیرش اعضای جدید، کشورهایی که با تحریمهای سازمان ملل روبهرو هستند، نمیتوانند به عضویت دائم این سازمان درآیند. با تاسیس سازمان همکاری شانگهای یکی از مباحث مهم، واکنش دیگر بازیگران منطقهای و فرامنطقهای به ویژه قدرتهای بزرگ بود. در سالیان گذشته، مهمترین مانع پیوستن ایران به سازمان شانگهای از منظر حقوقی، قطعنامههای شورای امنیت سازمان ملل بود. سازمان ملل با صدور قطعنامه ۲۲۳۱ مبنی بر لغو تحریمهای گذشته، راه را برای پیوستن ایران به سازمان شانگهای هموار کرد. از بعد داخل سازمان، ایران به عنوان رقیب بزرگ روسیه در حوزه تولید نفت و گاز مطرح است و همچنین، چین به عنوان کشور مصرفکننده منابع انرژی، عرصهای برای رقابت میان ایران و روسیه تلقی میشود. کشورهای آسیای مرکزی حضور قدرتهایی مانند ایران، هند و پاکستان را در سازمان شانگهای موجب به حاشیه رانده شدن خود در این پیمان میدانند.
کشورهای قزاقستان، قرقیزستان و ازبکستان به دلیل زبان مشترک، روابط فرهنگی با ترکیه دارند و در این زمینه، ترکیه رقیب ژئوپلیتیک ایران در منطقه شمرده میشود. ازبکستان با تاجیکستان روابط نزدیکی دارد و ایران را تهدیدی علیه منافع خود میداند. موافقت اعضای اصلی این سازمان برای عضویت دائم ایران در این سازمان منطقهای میتواند موفقیتی دیپلماتیک باشد، ولی موانعی در راستای بهرهبرداری از این موفقیت وجود دارد که در این باره میتوان به تروریسم اقتصادی آمریکا و تحریمهای این کشور علیه ایران، خودداری برخی از کشورهای عضو از داشتن روابط اقتصادی گسترده با ایران از ترس تحریمهای آمریکا، عدم پیوستن ایران به افایتیاف، و قرار گرفتن ایران در فهرست سیاه این سازوکار (موضوعی که یکی از موانع جدی پیش روی ایران در عرصه تبادلات پولی و بانکی است) اشاره کرد.
برخی از کارشناسان معتقدند که باید در عرصه داخلی نیز درکنار اقداماتی مانند مذاکرات هستهای برای احیای برجام و رفع تحریمها، تصمیمات هوشمندانهای اتخاذ شود تا هم روند عضویت ایران در این سازمان تسریع شود و هم ایران بهتر بتواند از این فرصت در راستای منافع اقتصادی و سیاسی خود استفاده کند. عضویت در سازمان همکاری شانگهای در تسکین فشارهای تحریم به ایران کمک میکند. تاثیر عضویت در این سازمان بر وابستگی و عدم وابستگی به دلار برای ایران تاثیرگذار است و ارزش پولهای کشورهای عضو سازمان شانگهای را نیز افزایش میدهد. این اتفاق باعث ایجاد کریدورهای غیربرجامی میشود.
بیتردید عضویت ایران در این سازمان در بعد منطقهای و بینالمللی، پیامدهای سیاسی مثبتی برای ایران در پی دارد. ایران با تکیه بر سازوکار دیپلماسی چندجانبه در قالب سازمان همکاریهای شانگهای میتواند روابط منطقهای خود را توسعه دهد و در برابر فشارهای گسترده سیاسی از سوی دولتهای غربی نیز روی حمایت کشورهای عضو سازمان حساب کند. ایران با عضویت در این سازمان، عملاً انزوای تحمیلی کشورهای غربی علیه خود را در حوزه دیپلماسی و مراودات سیاسی کمرنگ و تضعیف میکند و به واسطه عضویت در این سازمان معتبر بینالمللی، آبروی بینالمللی خود را ارتقا میدهد.
این مساله در نوع خود به زعم بسیاری از ناظران و تحلیلگران، یکی از مهمترین دستاوردهای عضویت ایران در سازمان همکاریهای شانگهای تلقی میشود. بسیاری از تحلیلگران بر این باورند که تقویت روابط ایران با کشورهای عضو سازمان که در منطقه پیرامونی ایران قرار دارند، میتواند کمک زیادی به تهران در راستای تحقق منافع ملیاش کند؛ رویکردی که در نوع خود اثر تحریمهای بینالمللی بر ایران را کاهش میدهد و درعین حال، موقعیت و جایگاه منطقهای و بینالمللی ایران را نیز تقویت میکند.
لطفاً براي ارسال دیدگاه، ابتدا وارد حساب كاربري خود بشويد