عراق؛ زمین فرصت‌های سوخته
فاطمه عباس‌پور– «آدم عاقل تمام تخم‌مرغ‌هایش را در یک سبد نمی‌گذارد»؛ کارکرد این ضرب‌المثل در مبادلات اقتصادی و تبادلات تجاری بسیار بیشتر از آن است که عده‌ای می‌پندارند. کشورهای موفق در حوزه تجارت همواره به‌دنبال افزایش مقاصد صادراتی خود و کشف بازارهای صادراتی جدید هستند. این کشور‌ها می‌دانند که اگر بر بازارهای فعلی کفایت کنند صادراتشان در برابر تکانه‌های سیاسی و ژیوپلیتیک آسیب‌پذیر خواهد بود. براساس گزارش‌ها صادرات ایران به عراق، دومین بازار مهم صادراتی کشور در پنج‌ماهه‌نخست سال‌جاری به حدود ۵۷/۳میلیارد دلار رسیده که نشان‌‌دهنده افتی ۱۸درصدی نسبت به مدت مشابه سال گذشته است؛ افتی که کارشناسان را نگران کرده و می‌تواند اثر منفی بر صادرات کل کشور داشته باشد.
طی دهه‌های اخیر تعداد بازارهای صادراتی ایران همواره رو به افول بوده و تا اینجا کاهش شدید تنوع بازارهای صادراتی ایران به یکی از مهم‌ترین چالش‌های ساختاری تجارت خارجی کشور تبدیل شده است. طبق گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، ایران در سال۱۳۸۳ با بیش از ۲۱مقصد صادراتی فعال در عرصه تجارت جهانی حضور داشت اما امروزه تنها پنج‌کشور مقصد اصلی کالاهای صادراتی ایران هستند! همین آمار نشان می‌دهد که کوچک‌ترین تغییر در آمار صادرات به این کشور‌ها می‌تواند تاثیر عمیقی بر آمار کل صادرات کشور بگذارد. تجارت ایران با عراق در نیمه‌نخست سال۱۴۰۴ با کاهش قابل‌توجهی مواجه شده؛ کاهشی که نه‌تنها از روند صادرات به سایر مقاصد تبعیت کرده بلکه بهعنوان زنگ خطری برای صنایع داخلی و صادرات غیرنفتی ایران نیز محسوب می‌شود.
نگاهی به تاریخچه روابط
در دهه۹۰میلادی روابط تجاری بین ایران و عراق به‌خصوص صادرات ایران به عراق کم‌کم شکل جدی‌تری به خود گرفت. پس از جنگ و بازسازی عراق نیاز گسترده این کشور به کالاهای مصرفی، مصالح ساختمانی، مواد غذایی و کالاهای صنعتی فرصت بزرگی برای صادرکنندگان ایرانی فراهم کرد. اگرچه آمار دقیق برای همان اوایل دهه۹۰ دشوار بوده اما با شروع دهه۲۰۰۰میلادی(اوایل۸۰شمسی) صادرات غیرنفتی ایران به عراق آغاز و به‌تدریج افزایش یافت تا جایی که در سال۲۰۰۴ ارزش آن(برای بخشی از کالاها) حدود ۱۴۵میلیون‌دلار گزارش شد.
با این وجود طی دو دهه گذشته بود که عراق به دومین‌شریک بزرگ تجاری ایران تبدیل شد. طبق گزارش رسمی صادرات غیرنفتی ایران به عراق از حدود ۱۴۵میلیون‌دلار در۲۰۰۴ به بیش از ۱۰میلیارد دلار در۲۰۲۲ رسیده و به گفته مقامات در۲۰۲۴ ارزش کل صادرات (شامل صدها قلم کالا) به عراق تا حدود ۱۲میلیارد دلار در سال گزارش شده است.
مساله سرنوشت‌ساز گاز
باوجود این موارد چنانچه گفتیم صادرات به عراق در سال‌جاری درمقایسه با مدت مشابه سال گذشته نزدیک ۲۰درصد کاهش داشته است. جهانبخش سنجابی شیرازی، عضو هیات‌مدیره و دبیرکل مشترک بازرگانی ایران و عراق به «جهان‌صنعت» گفت: مهم‌ترین دلیلی که باعث افت صادرات هم در وزن و هم در ارزش شده موضوع صادرات گاز است. البته این تنها عامل نیست اما نقش بسیار پررنگی دارد. از یک طرف آمریکایی‌ها معافیت عراق از تحریم‌ها برای واردات گاز را تمدید نکردند. از طرف دیگر امسال در ایام خاصی با محدودیت‌هایی مواجه شده و نتوانستیم بخشی از تعهدات مربوط به صادرات گاز را انجام دهیم. اخیرا هم به دلیل ضرورت برخی تغییرات فنی احتمال زیادی وجود دارد که تا حدود یک هفته جریان صادرات گاز ما فقط در حداقل ممکن باقی بماند. بنابراین یکی از اصلی‌ترین عواملی که روی رقم صادراتی ما اثر گذاشته همین اختلال در صادرات گاز بوده است.
وی ادامه داد: موضوع اما فقط به گاز محدود نمی‌شود. عراق امسال ممنوعیت‌ها و محدودیت‌هایی را(چه فصلی و چه غیرفصلی) برای واردات وضع کرد. ازجمله با افزایش تعرفه‌های میلگرد، محصولات فلزی و محصولات فلزی نهایی بخشی از مزیت رقابتی کالاهای ایرانی را تحت فشار قرار داد و ما در صادرات این اقلام با افت محسوسی مواجه شدیم.
تغییر سیاست‌های داخلی عراق
دبیرکل مشترک بازرگانی ایران و عراق ادامه داد: عامل دوم همین افزایش تعرفه‌ها بود. این افزایش تقریبا در کمتر از یک‌سال تا حدود ۲۳۵درصد بالا رفت و طبیعی است که چنین‌بازاری دیگر جذابیتی برای صادرات نخواهد داشت و افت محسوسی ایجاد می‌کند. عامل سوم نیز مربوط به بخش کالاهای شیمیایی است. یکی از محصولات پتروشیمی به‌دلیل نوع تولید شامل محدودیت یا ممنوعیت شده و همین موضوع باعث کاهش صادرات ما شد. درکنار آن بیش از ۴۰قلم کالای پربار شامل میوه، سبزیجات، شکلات، نوشیدنی‌های قندی و سایر محصولات غذایی با محدودیت‌های وارداتی یا ممنوعیت‌های موقت از سوی عراق مواجه شدند. هرچند بخشی از این ممنوعیت‌ها در ادامه برداشته شد اما چون آمار موردبحث شما تجمیع هشت‌ماهه است اثر این محدودیت‌ها در آمار نهایی دیده شده و افت محسوس را نشان می‌دهد.
وی افزود: اگر صادرات گاز را از کل آمار بخش صنعت خارج کنیم برخلاف عدد گمراه‌کننده ۱۸درصدی که اشاره شد، واقعیت این بوده که جریان تجارت بین دوکشور همچنان پابرجاست. در بیش از ۹۰قلم اصلی تجارت ثابت مانده یا جریان آن برقرار است بنابراین جز در سه‌گروه اصلی گاز، محصولات شیمیایی‌وپتروشیمیایی و محصولات فلزی نهایی افت محسوسی در سایر اقلام نداشتیم و اگر هم محدودیتی بوده بیشتر فصلی و مقطعی بوده است. سه‌ظرفیت مهم در عراق داریم که باید از آنها استفاده کنیم: اولین ظرفیت موضوع «صدور کارت بازرگانی ویژه عراق» است. روند آن در سال ۲۰۱۸ آغاز شده، در سال ۲۰۲۰ ادامه پیدا کرده و از حدود یک‌ماه‌ونیم پیش نیز بحث صدور کارت‌های مخصوص برای فعالیت بازرگانی در عراق مطرح شده است. البته به دلیل محدودیت‌هایی که برای ما وجود داشت به درخواست جمهوری‌اسلامی اجرای این طرح کمی به تعویق افتاد اما باید این موضوع در دستور کار قرار گیرد تا دسترسی تجاری ایران در عراق تسهیل شود.
رقبا در جست‌وجوی فرصت‌ها
سنجابی شیرازی ادامه داد: دومین موضوع استفاده از ظرفیت عراق برای دسترسی به کشورهای همجوار عراق است(هم به‌صورت مستقیم مانند اردن، عربستان و کویت و هم به‌صورت غیرمستقیم برای صادرات به سوریه باتوجه به اینکه روابط سیاسی رسمی ایران و سوریه محدودیت‌هایی دارد.) ما باید از عراق بهعنوان یک «هاب تجاری» استفاده کنیم تا تجارت را به سمت یک جریان متعادل سوق دهیم یعنی تقویت همزمان صادرات و واردات خصوصا در سایه مزیت‌های منطقه‌ای. سومین نکته این است که بخش قابل‌توجهی از صادرات ما هنوز «صادرات پیله‌وری» بوده یعنی بیش از ۵۰درصد صادرات از این نوع انجام می‌شود. خوشبختانه اخیرا سازمان توسعه تجارت و دستگاه‌های حاکمیتی سیاست‌های درستی اتخاذ کردند و با اعمال محدودیت‌های بانکی برای صرافی‌ها و صادرکنندگان از ۹آذرماه تصمیماتی اجرا می‌شود که اگر جدی پیگیری شوند صادرکننده به جای فروش کارخانه‌ای به‌سمت حضور میدانی در بازار مقصد می‌رود و این موضوع حتما توسعه بازار ما را به‌دنبال خواهد داشت.
وی ادامه داد: موضوع چهارم که بسیار مهم و برعهده دولت و نیز بخش خصوصی و تولیدکنندگان بوده اصلاح سیاست ارزی برمبنای واقعیت بازار است. متاسفانه سیاست پیمان‌سپاری ارزی فعلی نه‌تنها تشویق‌کننده نیست بلکه به شکل نامحسوس مثل یک «عوارض صادراتی» عمل می‌کند. مهم‌ترین نمونه آن نیز تفاوت نرخ ارز آزاد و ارز نیمایی است. بازار عراق کاملا برمبنای ارز آزاد کار می‌کند و به دلیل اینکه تا امروز ممنوعیتی برای صادرات کالاهای تولیدشده توسط غیرتولیدکننده وجود نداشته(که قرار است اعمال شود) با این چالش روبه‌رو بودیم که قیمت‌گذاری در بازار عراق برای کالاهای ایرانی عملا سخت بود. حتی اگر عراقی‌ها پول را به‌صورت دلاری پرداخت می‌کردند این پرداخت بر پایه نرخ ارز آزاد بود بنابراین رقابت‌پذیری دخلی ما کاهش پیدا می‌کرد. به‌نظر می‌رسد اگر این اصلاحات ارزی و تجاری به‌طور کامل اجرا شود بسیاری از مشکلات ما در بازار عراق قابل حل است.
ترکیه، اصلی‌ترین رقیب ایران
دبیرکل مشترک بازرگانی ایران و عراق گفت: واقعیت این است که در بازار عراق جنس رقابت ترکیه با ما و همچنین شکل حضور امارات در این بازار کاملا با رویکرد ایران متفاوت است. هرچند امارات در حوزه صنعت با تاخیر وارد شده اما به‌دلیل اینکه یکی از مسیرهای اصلی واردات عراق بوده عملا نقش واسطه‌ای پیدا کرده و جنس حضورش با جنس حضور ما کاملا متفاوت است. به عبارت ساده‌تر حتی اگر در آمارها می‌بینید تعاملات تجاری عراق و امارات افزایش یافته این رشد بیشتر ریشه در سه‌واقعیت دارد: اول اینکه بسیاری از شرکت‌های عراقی به‌دلیل زیرساخت‌های تجاری و خدماتی امارات‌متحده‌عربی دفاتر مرکزی تجارت خود را در امارات مستقر کردند.
وی ادامه داد: به‌دلیل مقاومت‌هایی که در فضای اقتصادی و سیاسی عراق وجود داشته حضور و نفوذ چین افزایش یافته است. چینی‌ها به‌خاطر ناامنی‌ها و بحران داعش پایگاه‌های پشتیبانی سرمایه‌گذاری و پیمانکاری خود را در امارات مستقر کردند. شرکت‌های عربستانی نیز به‌دلیل مقاومت اجتماعی در عراق برای حضور مستقیم از ظرفیت‌های امارات استفاده می‌کنند. مجموع این عوامل باعث شده امارات بهعنوان یکی از پنج‌شریک اصلی تجاری عراق مطرح شود اما نوع حضور آنها با ما متفاوت است.
سنجابی شیرازی گفت: موفقیت ترکیه در عراق به چندعامل مهم برمی‌گردد که برخی از آنها خارج از کنترل ماست: اول اینکه ترکیه بیش از یک‌قرن سابقه حضور تجاری مستمر در عراق دارد. درحالی‌که سال‌ها به‌دلیل جنگ و مسائل منطقه‌ای از بازار عراق دور بودیم و حضورمان کمرنگ بوده است. بعد از تشکیل حکومت اقلیم کردستان بود که تعاملات تجاری ما با عراق دوباره جان گرفت. دوم اینکه ترک‌ها حضور در بازار مقصد را بسیار پررنگ دنبال می‌کنند یعنی اگرچه نظام تولید ترکیه شرایط متفاوتی داشته اما نحوه تجارتشان با عراق بیشتر از جنس تجارت بین‌الملل رسمی است؛ ایجاد شرکت‌های مشترک، حضور دائمی در میدان، فراهم‌کردن خدمات پس از فروش و عرضه مستقیم کالاها.
دبیرکل مشترک بازرگانی ایران و عراق ادامه داد: سوم اینکه ما حتی در شرایط برابر حدود ۲۰درصد عقب‌تر از ترکیه هستیم و علت آن هم تحریم‌هاست. عراقی‌ها تحریم‌های آمریکا را کاملا اجرایی می‌دانند و به‌همین‌دلیل هیچ گشایش اعتباری بانکی برای واردات از ایران وجود ندارد بنابراین واردکننده عراقی مجبور است ارز مورد نیاز برای خرید کالا از ایران را از بازار آزاد تهیه کند. این یعنی به ازای هردلار بیش از ۲۵۰دینار اضافه پرداخت می‌کند. درنتیجه هرکالایی که از ایران وارد شده ۲۱درصد گران‌تر از کالای ترک تمام می‌شود و به همین دلیل رقابت برای ما سخت‌تر است.
در رویای برداشتن تحریم‌ها
سنجابی شیرازی در خاتمه سخنانش گفت: اگر روزی تحریم‌ها برداشته شود یا عراق بتواند پرداخت‌ها را با نرخ ۱۳۲دیناری انجام دهد قطعا این ترکیه است که بخش بزرگی از بازارش را در عراق از دست داده و مزیت رقابتی ایران به‌طور جدی افزایش پیدا خواهد کرد. اگر امکان رفع تحریم‌ها وجود دارد باید نسبت به آن خوشبین بود و آن را پیگیری کرد. اگر هم امکان رفع تحریم‌ها در کوتاه‌مدت نیست باید در قالب روابط دوجانبه میان ایران و عراق سازوکاری ایجاد شود که افزایش قیمت تمام‌شده کالای ایرانی(به‌دلیل آن ۲۱درصد فشار ارزی) کاهش یابد. دولت ایران باید در این زمینه با دولت عراق به مذاکره نشسته و گشایش‌هایی ایجاد کند.
