ظرفیت مغفول بافت‌های تاریخی
مژگان کریم‌نیایی– ایران با بافت‌های تاریخی غنی و واجد ارزش خود به عنوان یکی از کشورهای با میراث فرهنگی کم‌نظیر در جهان شناخته می‌شود. این بافت‌ها نه‌تنها هویت فرهنگی و تاریخی کشور را نمایان می‌سازند، بلکه می‌توانند به عنوان جاذبه‌های گردشگری مهم و منبع درآمدزایی نیز عمل کنند. در سال‌های اخیر اما بافت‌های تاریخی شهرهای ایران با چالش‌ها و تهدیدات جدی مواجه شده‌اند.
کم‌توجهی به این بافت‌ها، تخریب خانه‌ها به دلیل متروکه ماندن، خیابان‌کشی در کوچه‌پس‌کوچه‌های تاریخی و پاساژسازی در بافت‌های تاریخی، این آثار ارزشمند را در معرض خطر قرار داده است. به‌گونه‌ای که بسیاری از این بافت‌های ارزشمند به تدریج در حال از بین رفتن هستند و ایران از ظرفیت‌های میراثی و گردشگری خود به خوبی بهره‌برداری نمی‌کند.
در مقایسه با کشورهایی مانند ایتالیا که حفاظت از بافت‌های تاریخی و استفاده از ظرفیت‌های آنها در حوزه گردشگری به درآمدزایی و حفاظت از میراث فرهنگی کمک کرده است، ایران در این زمینه با مشکلات جدی‌ای مواجه است.
عبور از این وضعیت از یک‌سو، برنامه‌ریزی جامع از سوی دولت و وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی را می‌طلبد و از سوی دیگر نیازمند مشارکت عمومی و همراهی صاحبان خانه‌های تاریخی در مسیر حفظ بافت‌های تاریخی کشور است.
مسیر متفاوت ایران و ایتالیا
در ایتالیا، بافت‌های تاریخی به عنوان جاذبه‌های توریستی ارزشمند شناخته می‌شوند و دولت و مردم با همکاری یکدیگر در حفظ و بازسازی آنها مشارکت دارند. شهرهایی نظیر فلورانس و ونیز با برنامه‌ریزی‌های دقیق و سرمایه‌گذاری‌های کلان در زمینه حفظ و نگهداری میراث فرهنگی خود توانسته‌اند علاوه بر حفظ هویت تاریخی، درآمدهای قابل توجهی از گردشگری کسب کنند.
در حالی که بسیاری از کشورها از جمله ایتالیا با حفاظت از بافت‌های تاریخی و بهره‌برداری از ظرفیت‌های آنها در حوزه گردشگری، درآمدزایی و حفاظت از میراث فرهنگی خود را به خوبی مدیریت می‌کنند، ایران با چالش‌های جدی در این زمینه روبه‌رو است. در ایتالیا، بافت‌های تاریخی به عنوان جاذبه‌های توریستی ارزشمند شناخته می‌شوند و دولت و مردم به صورت مشترک در حفاظت و بازسازی آنها همکاری می‌کنند.
در مقابل، در ایران عدم توجه کافی به بافت‌های تاریخی و ناآگاهی عمومی منجر به تخریب این آثار ارزشمند شده است.
لزوم برون‌رفت از شرایط کنونی
محمدحسن طالبیان، معاون اسبق میراث فرهنگی کشور در رابطه با بافت‌ها و محوطه‌های تاریخی که با مخاطرات جدی روبه‌رو هستند و برای عبور از شرایط بحرانی موجود به «جهان‌صنعت» گفت: نمی‌توان این‌طور بیان داشت که وضعیت مطلوب است، واقعیت این است که همه این اتفاقات وجود دارد. در بعضی شهرها که آگاهی بیشتر بوده، مثل یزد که در میراث فرهنگی جهان نیز ثبت شده است، مردم، مسوولان و… تلاش می‌کنند که آثارشان حفظ شود و وضع خیلی بهتر است. در جایی که آگاهی‌بخشی صورت نگیرد طبعا حفاظت از میراث تاریخی کمتر است. محوطه‌های تاریخی زمانی که وضع اقتصادی بد شود دچار مسائلی مانند قاچاق می‌شود. ما هیچ راهی نداریم به غیر از اینکه تمام دستگاه‌های امنیتی، اطلاعاتی و نظامی به اتفاق مشارکت مردم بتوانند از انجام این کار جلوگیری کنند.
وی افزود: بسیار مهم است که تک‌تک مردم کشور متوجه شوند که با هر ضربه به یک محوطه و یا اثر تاریخی، بخشی از تاریخ کشور از بین می‌رود. ما برای اینکه آینده‌ای پایدار داشته باشیم چاره‌ای نداریم جز آنکه گذشته را خوب بشناسیم، بر حال اثر بگذاریم و راه آینده‌مان را مشاهده کنیم. بنابراین اطلاعاتی که از گذشته است بسیار مهم است و اهمیت دارد که ما بتوانیم ادامه دهیم و به ارزش‌های گذشته ارزشی اضافه کنیم و بتوانیم آینده‌ای پایدار برای نسل‌های آینده داشته باشیم. به نظر من آگاهی‌بخشی به مردم و اطلاعاتی که مردم و دوستداران میراث فرهنگی هر جایی که اتفاقی می‌افتد، گزارش می‌دهند می‌تواند برای حفاظت بهتر میراث فرهنگی کمک‌کننده باشد. حفاظت بدون حضور و مشارکت مردم کامل نیست.
طالبیان به عنوان کسی که بخش مهمی از زندگی و عمر خود را برای میراث فرهنگی گذاشته در خصوص ناراحت کننده‌ترین تجربه در دوران کاری خود گفت: زمانی ما ناراحت می‌شویم که چه مسوولان و چه مردم ناآگاهانه اثری را از بین می‌برند. آثار تاریخی، سند هویت و فرهنگ این کشور هستند و وقتی می‌بینیم با ناآگاهی چنین اتفاقی می‌افتد به هر حال باعث رنجش ما می‌شود؛ کسانی که کل زندگی‌شان را در حفاظت از میراث فرهنگی گذاشتند، این بیشترین رنجی است که می‌کشند. من به دلیل مسوولیتی که در سال‌های مختلف داشتم شاهد این رنج‌ها و درگیری‌ها در استان و در کشور بوده‌ام. امیدوارم با آگاهی که مردم دارند و با تقاضایی که مردم از مسوولان و دست‌اندرکاران دارند کمک کنند که این آثار حفظ شوند.
ضرورت آگاهی‌بخشی و مشارکت عمومی
باید توجه داشت که بافت‌های تاریخی شهرهای ایران نه‌تنها می‌توانند به عنوان جاذبه‌های گردشگری محسوب شوند بلکه نقش مهمی در جذب سرمایه و درآمدزایی نیز ایفا می‌کنند؛ با این همه خوا‌ناخواه امروز، شرایط این بافت‌های مطلوب نیست. برای خروج از این وضعیت بحرانی، نیاز به یک برنامه‌ریزی جامع و همکاری میان دولت و مردم احساس می‌شود. دولت و وزارت میراث فرهنگی باید با تدوین استراتژی‌های مشخص و حمایت از پروژه‌های مرمت و احیای بافت‌های تاریخی، زمینه‌های لازم را برای حفاظت از این آثار فراهم کنند. در این راستا، مشارکت عمومی و آگاهی‌بخشی به جامعه نیز از اهمیت بالایی برخوردار است. مردم باید متوجه شوند که هر تخریب یا بی‌توجهی به بافت‌های تاریخی، نه‌تنها به میراث فرهنگی آسیب می‌زند بلکه بخشی از هویت و تاریخ کشور را نیز از بین می‌برد. افزایش آگاهی عمومی و مشارکت مردم در حفاظت از میراث فرهنگی می‌تواند به عنوان یک ابزار موثر در جلوگیری از تخریب این آثار عمل کند. به همین منظور، ایجاد برنامه‌های آموزشی و فرهنگ‌سازی در سطح جامعه می‌تواند به درک بهتر مردم از اهمیت حفظ این بافت‌ها کمک کند. همچنین استفاده از فناوری‌های نوین و فضای مجازی برای اطلاع‌رسانی و گزارش‌دهی در خصوص وضعیت بافت‌های تاریخی، می‌تواند نقش مهمی در افزایش نظارت عمومی و جلوگیری از تخریب این آثار ایفا کند.
در نهایت برای حفاظت از بافت‌های تاریخی و جلوگیری از تخریب آنها نیازمند یک رویکرد جامع و همگانی هستیم. این رویکرد باید شامل همکاری بین دولت، نهادهای اجتماعی و مردم باشد تا بتوانیم به حفظ و احیای این میراث فرهنگی ارزشمند بپردازیم و از ظرفیت‌های بالقوه آن در حوزه گردشگری بهره‌برداری کنیم. با این همکاری و تلاش‌های مشترک، می‌توانیم آینده‌ای پایدار برای نسل‌های آینده بسازیم و هویت فرهنگی و تاریخی خود را حفظ کنیم.
