ضرورت بهره‌مندی از بازار ۱۶تریلیون دلاری
جهان‌صنعت- گردشگری به‌عنوان یکی از پویاترین بخش‌های اقتصادی جهان، صنعتی متکی به نیروی کار است. این صنعت نه‌تنها اشتغال و درآمد قابل توجهی در مقاصد گردشگری ایجاد می‌کند بلکه به توسعه زیرساخت‌ها و احیای مکان‌های تاریخی نیز یاری می‌رساند. در سال‌های اخیر کشورهای مختلف با شتابی فزاینده در حال رقابت برای بهره‌برداری از این فرصت‌ها هستند.
اخیرا مسعود شیرین‌کلام، دبیر کمیسیون گردشگری اتاق بازرگانی ایران با انتشار یادداشتی از ضرورت بهره‌مندی کشور از بازار ۱۶تریلیون دلاری گردشگری نوشته است که مشروح آن در پی می‌آید.
گردشگری به عنوان یکی از پویاترین بخش‌های اقتصادی در جهان، به عنوان صنعتی کاربر (متکی به نیروی کار) شناخته می‌شود. این صنعت از یک‌سو باعث ایجاد اشتغال و درآمد قابل توجه در مقاصد گردشگری می‌شود و از سوی دیگر به توسعه زیرساخت‌ها، تقویت بنیه مالی و احیا و بازسازی مکان‌های گردشگری تاریخی و جدید کمک می‌کند و درک و شناخت مردم از یکدیگر را افزایش می‌دهد. به همین دلیل در سال‌های اخیر موضوع گردشگری بیش از پیش در بسیاری از مناطق جهان از جمله کشورهای منطقه آسیا و خاورمیانه در کانون توجه قرار گرفته است و کشورها به شدت در حال رقابت برای استفاده هرچه بیشتر از این فرصت‌ها هستند.
ایران نیز از این قاعده مستثنا نبوده و در سال‌های اخیر موضوع گردشگری بیش از پیش مورد توجه برنامه‌ریزان و سیاستگذاران کشور قرار گرفته است. بازتاب این توجه را می‌توان در ماده ۷۲ قانون برنامه هفتم پیشرفت ۱۴۰۷-۱۴۰۳ مشاهده کرد که در آن به ورود ۱۵میلیون گردشگر تا پایان برنامه و افزایش درآمدهای حاصل از گردشگری سلامت تا سقف ۶میلیارد یورو تاکید شده است.
افزون بر این بررسی‌ها و پیش‌بینی‌های متعدد نشان می‌دهد چشم‌انداز آینده توسعه اقتصادی مبتنی بر سوخت‌های فسیلی و منابع پایه محیط‌زیستی و طبیعی رو به افول است. کسب‌وکارهای نوینی در حال شکل‌گیری هستند که نیاز چندانی به منابع پایه مانند سوخت‌های فسیلی و منابع آبی ندارند که یکی از مهم‌ترین آنها توسعه گردشگری است. برای مثال می‌توان به کشور ترکیه اشاره کرد که با مصرف ۶۳میلیارد مترمکعب آب، از تولید ناخالص ۱۱۵۰میلیارد دلار در سال۲۰۲۳ برخوردار شده است در حالی که جمهوری اسلامی ایران با مصرف حدود ۹۲میلیارد مترمکعب تنها ۴۱۵میلیارد دلار تولید ناخالص داخلی در سال یادشده داشته است. حداقل بخشی از این تفاوت فاحش تولید ناخالص داخلی ترکیه با مصرف آب بسیار کمتر در مقایسه با ایران را می‌توان به توسعه گردشگری در ترکیه نسبت داد که درآمدهای زیادی را عاید این کشور کرده است. بنابراین توسعه گردشگری به عنوان یک صنعت درآمدزا و کم‌آب‌بر در ایران، با توجه به ناترازی روزافزون منابع آبی کشور، دیگر یک انتخاب نیست بلکه یک اجبار و ضرورت است.
رشد روزافزون گردشگری در جهان
بررسی تحولات بخش گردشگری بین‌المللی طی سال‌های گذشته نشان‌دهنده رشد روزافزون این صنعت در جهان است. براساس آخرین گزارش سازمان جهانی گردشگری در سال۲۰۲۴، شمار گردشگران بین‌المللی از ۹۷۲میلیون نفر در سال۲۰۱۰ به حدود ۱۷۳۸میلیون نفر در سال۲۰۱۹ افزایش یافته است. با شیوع کووید۱۹، این روند به شدت کاهش پیدا کرد و از ۱۷۳۸میلیون نفر در سال۲۰۱۹ به حدود ۴۰۶میلیون نفر تنزل یافت که معادل ۷۲درصد کاهش بود. با کاهش همه‌گیری کووید۱۹ و همچنین کاهش محدودیت‌های ناشی از سفر و سایر تسهیلات برای توسعه گردشگری، این روند دوباره افزایش یافته و تا پایان سال۲۰۲۳ به حدود ۱۳۰۰میلیون نفر رسید.
جمهوری اسلامی ایران نیز طی این دوره تحولات مشابهی را تجربه کرده است. براساس آخرین گزارش سازمان گردشگری در سال۲۰۲۴، شمار گردشگران ورودی به ایران از ۲/۹۴میلیون نفر در سال۲۰۱۰ به حدود ۹/۱۱میلیون نفر در سال۲۰۱۹ افزایش یافت. با شیوع کووید۱۹ در سال۲۰۲۰، شمار گردشگران به مانند سایر کشورها به شدت کاهش یافت و به ۵/۵میلیون در سال۲۰۲۰ و ۹۹۰هزار نفر در سال۲۰۲۱ رسید. با پایان یافتن کووید۱۹ و کاهش محدودیت‌های سفر، شمار گردشگران بین‌المللی سیر صعودی پیدا کرد و به رقم ۵/۸۷میلیون نفر در سال۲۰۲۳ رسید که هنوز با شمار گردشگران سال۲۰۱۹ و همچنین جایگاه مطلوب فاصله قابل ملاحظه‌ای دارد.
به موازات افزایش شمار گردشگران بین‌المللی، درآمدهای حاصل از این بخش گردشگری نیز فراز و فرودهایی را شاهد بوده است به گونه‌ای که حجم آن از ۱۴۸۷میلیارد دلار در سال۲۰۱۹ با ۱۶۶درصد کاهش به رقم ۵۵۹میلیارد دلار در سال۲۰۲۰ کاهش یافت. این روند در سال۲۰۲۱ با اندکی افزایش ادامه یافت و در سال۲۰۲۲ به رقم ۶۳۹میلیارد دلار رسید. با کاهش همه‌گیری کووید۱۹، مجدد درآمدهای حاصل از گردشگری بین‌المللی افزایش پیدا کرد و به رقم ۱۱۳۳میلیارد دلار در سال۲۰۲۲ و ۱۵۳۲میلیارد دلار در سال۲۰۲۳ رسید که نشان‌دهنده روندهای رو به افزایش و بازیابی گردشگری بین‌المللی پس از بحران کووید۱۹ است. پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد درآمدهای حاصل از گردشگری تا سال۲۰۳۴ به حدود ۱۶تریلیون دلار افزایش خواهد یافت. در آینده نزدیک، کشورهایی مانند اسلوونی با طبیعت بکر و دریاچه‌های خیره‌کننده سریلانکا با سواحل زیبا و جنگل‌های بارانی و اروگوئه با فرهنگ غنی و سواحل آرام، کرواسی و قزاقستان به سرعت در حال تبدیل شدن به انتخاب‌های اصلی گردشگران و مسافران جهانی هستند اما ایران که تمامی جذابیت‌های گردشگری را با حدود ۲۸اثر ثبت‌شده جهانی داراست، چرا وا مانده از این درآمد هنگفت جهانی باشد؟
تفاوت‌های درآمدی کشورها از محل گردشگری
بررسی تطبیقی درآمدهای حاصل از گردشگری بین‌المللی بسته به ویژگی‌های مقصد، توسعه اقتصادی و اجتماعی، زیرساخت‌ها، سهولت سفر، قیمت، وجود آثار طبیعی، فرهنگی و تاریخی و سایر ویژگی‌ها، تفاوت‌های بسیار زیادی را در بین کشورهای مختلف جهان آشکار می‌کند. براساس آخرین گزارش سازمان جهانی گردشگری در سال۲۰۲۴، در سال۲۰۲۳ کشورهای ایالات‌متحده آمریکا، اسپانیا، بریتانیا، فرانسه و ایتالیا به ترتیب با درآمد گردشگری بین‌المللی ۱۸۹، ۹۲، ۷۴، ۷۱ و ۵۶میلیارد دلار در رتبه‌های اول تا پنجم قرار داشتند.
براساس گزارش عملکرد برنامه ششم توسعه سازمان برنامه‌وبودجه (۱۴۰۴)، درآمدهای حاصل از گردشگری در ایران در سال ۱۴۰۲ (۲۰۲۳) معادل ۷میلیارد دلار بوده است که این رقم به میزان قابل‌ملاحظه‌ای کمتر از کشورهای امارات‌متحده عربی (۵۲میلیارد دلار) و ترکیه (۵۰میلیارد دلار) در سال۲۰۲۳ بوده است. این در حالی است که در اهداف برنامه ششم توسعه برای سال۱۴۰۲، رقم ۲۱میلیارد دلار درآمد پیش‌بینی شده بود که این رقم نشان‌دهنده تحقق ۲۳درصدی هدف برنامه است. روند تغییرات حاصل از گردشگران ورودی بین‌المللی طی دوره ۱۴۰۲-۱۳۹۵ نیز قابل یادآوری است. در برنامه هفتم توسعه ایران، به دلیل برخی ناکامی‌های گذشته، چشم‌انداز ورود گردشگران خارجی به کشور به ۱۵میلیون نفر و درآمد ۱۵میلیارد دلار کاهش یافته است.
همانطور که ملاحظه می‌شود، اهمیت گردشگری در سال‌های اخیر باعث شده است تا بسیاری از کشورهای منطقه از جمله کشورهای خاورمیانه برای گذار از اقتصادی مبتنی بر صادرات نفتی، سرمایه‌گذاری‌های گسترده‌ای را در بخش گردشگری و سفر در دستور کار قرار دهند و طی سال‌های اخیر سرمایه‌گذاری زیادی در این زمینه انجام داده‌اند. پیش‌بینی‌ها از تداوم این سرمایه‌گذاری در آینده حکایت دارد.
برای مثال عربستان سعودی درصدد است با ادامه پروژه‌های گردشگری بزرگ، سفرهای تفریحی در این کشور را در سال‌های آینده افزایش دهد. دولت این کشور قصد دارد تا سال۲۰۳۰، ۸۰میلیارد دلار سرمایه‌گذاری خصوصی گردشگری را تضمین کند و علاوه‌بر این قصد دارد در دهه آینده حدود ۸۰۰میلیارد دلار به این بخش تزریق و تعهد خود را برای توسعه گردشگری بیشتر تقویت کند، همچنین مقام‌های عربستان سعودی در راستای «راهبرد گردشگری کشور»، توسعه چندین پروژه مختلف را آغاز کرده‌اند که از جمله آنها می‌توان به پروژه «نئوم» (NEOM) اشاره کرد که یک کلانشهر با بودجه ۵۰۰میلیارد دلاری است. مقام‌های این کشور امیدوارند «نئوم» و دیگر ابرپروژه‌های آنها به قطب گردشگری جهانی تبدیل شود. براساس اعلام سازمان جهانی گردشگری، عربستان سعودی در سال۲۰۲۳ نسبت به سال۲۰۱۹، افزایش ۵۶درصدی در تعداد گردشگران ورودی را ثبت کرد. گزارش این سازمان همچنین حاکی از آن است که این کشور در سال۲۰۲۳ نسبت به سال۲۰۱۹ به نرخ قابل‌توجه بازیابی گردشگری با ۱۵۶درصد در تعداد گردشگران ورودی دست یافته است. چنین اقداماتی در سایر کشورهای خاورمیانه از جمله قطر و امارات‌متحده عربی نیز در دستور کار قرار گرفته است. بازتاب این سرمایه‌گذاری‌ها در گردشگری در سال‌های اخیر در بخش گردشگری منطقه خاورمیانه، به ویژه کشورهای پیرامون خلیج‌فارس، باعث افزایش درآمدها و اشتغال قابل‌ملاحظه‌ای در این منطقه شده است. براساس گزارش سازمان جهانی گردشگری، شمار شاغلان بخش گردشگری و سفر در خاورمیانه از حدود ۵/۱۵میلیون نفر در سال۲۰۱۲ به حدود ۵/۷میلیون نفر در سال۲۰۱۸ رسیده است و پیش‌بینی می‌شود که شمار شاغلان تا سال۲۰۲۸ به بیش از ۷/۲میلیون نفر بالغ شود.
توجه به گردشگری در برنامه هفتم پیشرفت
خوشبختانه موضوع گردشگری در جمهوری اسلامی ایران، به ویژه در برنامه هفتم پیشرفت، بیش از پیش در کانون توجه قرار گرفته و فصل مستقلی با عنوان «میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی» در این برنامه پیش‌بینی شده که در آن به جنبه‌های مختلف توسعه گردشگری (بومگردی، گردشگری سلامت، گردشگری دریایی و…) پرداخته شده است. در مفاد این فصل بر استفاده از ظرفیت‌های اتاق‌های بازرگانی و کمیسیون‌های تخصصی آن، از جمله «کمیسیون گردشگری» برای توسعه گردشگری نیز تاکید شده است. این موضوع مستلزم ارتقای نقش و جایگاه کمیسیون گردشگری به عنوان پل ارتباطی و پیونددهنده بین دولت و بخش‌خصوصی فعال در گردشگری است تا بتوان با این سازوکارها، کشور را به سوی گذار به توسعه پایدار ملی و برخورداری از بازارهای رو به گسترش گردشگری هدایت و راهبری کرد.
کمیسیون گردشگری اتاق ایران با بیش از ۱۹سال سابقه تشکیل و بهره‌گیری از پتانسیل ۳۴کمیسیون گردشگری اتاق‌های استانی، ۱۷اتاق و کمیته مشترک بازرگانی ایرانی و خارجی و بیش از ۶۰۰تشکل اقتصادی تحت پوشش اتاق ایران، از تجربیات مشورتی و تخصصی ملی و بین‌المللی بسیار ارزشمندی برخوردار است. این کمیسیون تعاملات سازنده‌ای با مجلس شورای اسلامی و بخش دولتی برقرار کرده و نقش‌آفرینی زیادی در دانشگاه‌ها و موسسات آموزشی و برخی دانشکده‌های مدیریت رشته‌های گردشگری، هتلداری و حمل و نقل ایفا و با حضور موثر در کمیسیون‌های مجلس و دولت برای اجرایی کردن بسیاری از سیاست‌ها و برنامه‌های توسعه گردشگری فعالیت کرده است. این اقدامات باعث شده است که در سال‌های گذشته، تشکل‌ها و موسسات گردشگری، تورگردانان و راهنمایان تور و همچنین توسعه راه‌ها و خطوط ریلی و هوایی نیز به میزان قابل‌توجهی گسترش یابد تا با تغییرات مثبت و رویکرد نوین دولت و مجلس به گردشگری بتوانیم از فواید آن بهره‌مند شویم.
چالشی به نام «ضعف‌های زیرساختی»
با این حال در زیرساخت‌ها هنوز با وضعیت مطلوب شکاف زیادی وجود دارد که از جمله می‌توان به جایگزینی انرژی‌های تجدیدپذیر و فناوری بازاریابی دیجیتالی اشاره کرد چرا که بهره‌گیری از ظرفیت پلتفرم‌ها در حوزه سفر و گردشگری موجب تحریک تقاضای سفر بوده و این امر نیازمند ابزارهای فناورانه و پیوند با زیست‌بوم دیجیتال است. کمیسیون گردشگری می‌تواند نقش بسیار موثری در ارائه مشاوره و پیشبرد این زیرساخت‌ها در تعامل با دولت، به خصوص در این دوران تاب‌آوری و رکود گردشگری به دلیل بحران جنگ رژیم صهیونیستی علیه ایران، با اتکا به توان اتاق‌ها و کمیته‌های مشترک خارجی، اتاق اکو، اتاق‌های اسلامی و تشکل‌های خود داشته باشد. گرچه در زیرساخت‌ها نیز کمبودهای محسوسی وجود دارد اما با شبکه‌سازی، جذب سرمایه‌های بخش‌خصوصی داخلی و خارجی واقعی و استفاده از ظرفیت‌های مذکور، امکان تقویت زیرساخت‌ها و تکمیل زنجیره خدمات گردشگری بیش از پیش میسر خواهد شد.
این موضوع مستلزم حمایت و تداوم تعاملات بخش دولتی و حمایت کاربردی و نه شعاری دولت و مجلس و توسعه روزافزون گردشگری داخلی، تجاری‌سازی گردشگری ادیان، تامین مالی و حمایت و تضمین از سرمایه‌گذاری، ارائه بسته‌های تشویقی در دوران بحرانی کنونی، جبران خسارات و افزایش تعاملات بیش از پیش با بخش‌خصوصی و اتاق بازرگانی ایران به طور عام و نقش‌آفرینی کمیسیون گردشگری اتاق ایران با اتکا به اعضای ۳۴اتاق استانی و تشکل‌های تخصصی گردشگری و صنایع وابسته تحت پوشش به طور خاص است.
