صلح زیر خاکستر جنگ
محمدرضا ستاری- در حالی که جنگ اوکراین بهشدت ادامه داشته و دائما درخصوص لزوم آتشبس و صلح بحث میشود بهنظر میرسد به جای اقدامات عملی مشخص، بیشتر مقامات درگیر جنگ به دنبال مذاکره و گرفتن امتیاز از شرایط جنگی هستند. در همین رابطه است که ولودیمیر زلنسکی روز یکشنبه راهی فلوریدا شد تا در ویلای ترامپ بار دیگر با او دیدار و گفتوگو کند، آنهم در شرایطی که کییف به عنوان پایتخت اوکراین در معرض شدیدترین حملات روسیه قرار دارد.
براساس گزارشی که سیانان منتشر کرده، این دیدار با هدف کاهش اختلافها در طرح صلح اولیه ۲۸مادهای است که ترامپ ماه گذشته پیشنهاد داده بود و اوکراین بعدا آن را به ۲۰ بند اصلاح کرد. در چنین شرایطی گفته میشود که نمایندگان آمریکایی بهطور فشرده در حال نهاییسازی پیشنهادی هستند که هم اوکراین و هم روسیه بتوانند با آن موافقت کنند. همچنین این دیدار پس از آن برنامهریزی شد که زلنسکی اواخر هفته گذشته یک تماس تلفنی یکساعته با استیو ویتکاف، فرستاده ویژه ترامپ در امور خارجی و جرد کوشنر داماد وی داشت.
آیا صلح نزدیک است؟
این موضوع از آنجا حائز اهمیت است که ترامپ اوایل ماه دسامبر گفته بود که دیدار با زلنسکی یا متحدان اروپایی او را مفید نمیداند، مگر اینکه طرفها به توافق نزدیک شده باشند. حالا اما مقامات آمریکایی از پیشرفت چشمگیر در تلاشهای صلح سخن گفتهاند و یکی از آنها اعلام کرده بود که ۹۰درصد مفاد توافق نهایی شده است.
زلنسکی نیز روز جمعه این رقم را تایید کرد. او گفت: این کار آسان نیست. هیچکس نمیگوید که همهچیز فورا ۱۰۰درصد درست خواهد شد. با این حال اما باید با هر دیدار و گفتوگو، نتیجه مطلوب را به خود نزدیکتر کنیم.
البته به گفته کارشناسان، ۱۰درصد باقیمانده حلنشده، دشوارترین بخش مذاکرات را تشکیل میدهد و شامل مساله حساس واگذاری اراضی است که برای پایان دادن به جنگی نزدیک به چهار سال ضروری خواهد بود، آن هم در شرایطی که روسیه از مطالبات حداکثری خود عقبنشینی نکرده و بهطورقاطع خواستار الحاق منطقه دونباس(شامل دونتسک و لوهانسک) به خاک خود است.
با این حال زلنسکی دیگر واگذاریها را به طور کامل رد نمیکند و میگوید که در صورت موافقت روسیه با آتشبس، طرح صلح را به همهپرسی خواهد گذاشت. در این میان یکی از مقامات آمریکایی گفته است که واشنگتن ایدههایی قابل تامل برای حل بنبست ارائه داده، از جمله ایجاد یک «منطقه آزاد اقتصادی» در شرق اوکراین.
علاوه بر این سرنوشت نیروگاه هستهای زاپوریژیا بهعنوان بزرگترین نیروگاه هستهای اروپا که در تصرف روسیه است نیز همچنان نامشخص باقی مانده است.
زلنسکی پیشنهاد داده این نیروگاه توسط یک شرکت مشترک میان آمریکا و اوکراین اداره شود بهگونهای که ۵۰درصد برق تولیدی به اوکراین اختصاص یابد و مابقی توسط آمریکا توزیع شود.
سیگنال پوتین
در چنین شرایطی و در حالی که زلنسکی برای مذاکره به فلوریدا سفر کرده و برخی کارشناسان معتقدند که احتمال دارد دیدار وی با ترامپ همراه با تنش باشد، ولادیمیر پوتین روز شنبه به صراحت اعلام کرد: اگر اوکراین حاضر به حلوفصل مسالمتآمیز مساله نباشد، روسیه تمام اهداف خود را با ابزارهای نظامی محقق خواهد کرد. ب
عد از این صحبتها بود که روسها ۵۱۹پهپاد و ۴۰موشک به سمت اوکراین شلیک کردند. طبق گزارشی که در این خصوص یورونیوز منتشر کرده، پوتین در بخشی از صحبتهای خود گفته که اکنون رهبران کییف هیچ عجلهای برای حل مسالمتآمیز مناقشه ندارند؛ هر چند در غرب برخی افراد دوراندیش از مقامات اوکراین میخواهند که شرایط مناسبی را برای پایان دادن به مناقشه بپذیرند و شرایط اساسی خوبی را برای تضمین امنیت بلندمدت اوکراین ارائه دهند.
در نتیجه اگر کییف از پایان دادن به مسائل به صورت مسالمتآمیز خودداری کند، روسیه تمام چالشهای خود را با زور حل خواهد کرد. در واقع حمله روسیه به دونباس با چنان سرعتی پیش میرود که دیگر اصرار به خروج نیروهای اوکراینی از این سرزمینها برای روسیه اهمیتی ندارد. برخی کارشناسان معتقدند تحلیل صحبتهای پوتین نشان میدهد که او حاضر است در ازای کریمه و منطقه دونباس، سایر مناطق تحت تصرف از جمله زاپوریژیا، سوی و خارکیف را باز گرداند.
دورنمای آینده
در چنین شرایطی طبق گفته برخی مقامات آمریکا، واشنگتن امیدوار است دیدار روز یکشنبه پس از یک هفته تلاش فشرده میان مذاکرهکنندگان آمریکایی و اوکراینی ثمربخش باشد؛ هرچند هدف مشخصی برای این نشست اعلام نشده است.
زلنسکی پیش از دیدارش با ترامپ تاکید کرده که خواهان نهایی کردن یک چارچوب برای پایان جنگ است؛ از جمله مشخص شدن جزئیات تضمینهای امنیتی آمریکا تا اطمینان حاصل شود روسیه پس از پایان جنگ قادر به حمله مجدد نخواهد بود.
مجموعهای از تضمینهای امنیتی مشابه ماده(۵) ناتو، اوایل این ماه طی دو روز گفتوگو در برلین میان مقاماتی از اروپا، اوکراین و آمریکا تدوین شد. این تضمینها شامل بازدارندگی در برابر حمله مجدد روسیه، سازوکارهای کاهش تنش و نظارت بر اجرای توافق صلح خواهد بود و همچنین پیامدهای نقض توافق از سوی روسیه را مشخص میکند.
یکی از مقامات ارشد آمریکایی در این خصوص معتقد است: این قویترین مجموعه پروتکلهای امنیتی بوده که تا به حال دیدهاند. بستهای که بسیار قدرتمند است. البته در حالی که هنوز جزئیات دقیقی از تعهدات امنیتی ایالاتمتحده مشخص نشده، ترامپ معتقد است میتواند مسکو را به پذیرش این تضمینها متقاعد کند. با این حال براساس گفته مقامات آمریکایی و اروپایی، انتظار نمیرود در دیدار روز یکشنبه هیچیک از رهبران اروپایی حضور داشته باشند.
در همین رابطه است که تحولات اخیر پیرامون دیدار ولودیمیر زلنسکی و دونالد ترامپ را میتوان نشانه ورود جنگ اوکراین به مرحلهای تعیینکننده دانست؛ مرحلهای که در آن منطق نظامی بهتدریج جای خود را به چانهزنیهای سیاسی و اقتصادی پیچیده میدهد.
درواقع همزمانی تشدید حملات روسیه با شتابگیری مذاکرات صلح، پیام روشنی از سوی مسکو دارد؛ اینکه روسیه قصد دارد در لحظه مذاکره، موازنه قدرت میدانی را به نفع خود تثبیت کند.
این راهبرد هزینههای مصالحه را برای کییف افزایش میدهد و فضای تصمیمگیری زلنسکی را محدودتر میکند بنابراین به گفته برخی تحلیلگران غربی، نقش ایالاتمتحده در این مقطع، فراتر از یک میانجی صرف است. واشنگتن تلاش دارد با ارائه بستهای از تضمینهای امنیتی و پیشنهادهای اقتصادی، چارچوبی طراحی کند که هم مانع بازگشت جنگ شود و هم نفوذ ژئوپلیتیکی آمریکا در اروپای شرقی را تثبیت کند.
درواقع پیشنهادهایی نظیر ایجاد منطقه آزاد اقتصادی در شرق اوکراین یا مدیریت مشترک نیروگاه زاپوریژیا نشاندهنده پیوند زدن صلح با منافع اقتصادی بلندمدت است. با این حال باقی ماندن مساله واگذاری سرزمینی بهعنوان گره اصلی مذاکرات، بیانگر آن است که صلح بدون هزینه سیاسی برای کییف ممکن نخواهد بود.
موضع ترامپ مبنیبر اینکه اوکراین بدون تایید آمریکا چیزی در دست ندارد، وابستگی امنیتی کییف به واشنگتن را عیانتر از گذشته نشان میدهد. این امر هرچند میتواند بازدارندگی کوتاهمدت ایجاد کند اما در بلندمدت پرسشهایی درباره حاکمیت اوکراین و پایداری تعهدات آمریکا مطرح میکند. در نتیجه سناریوهای آینده را در سه سطح میتوان تحلیل و بررسی کرد.
سناریوی نخست، دستیابی به آتشبس مشروط و اجرای تدریجی طرح صلح است؛ مسیری که با واگذاریهای محدود سرزمینی و تضمینهای امنیتی قوی همراه خواهد بود.
سناریوی دوم، بنبست مذاکرات و تداوم جنگ فرسایشی است؛ حالتی که در آن روسیه با فشار نظامی و اوکراین با اتکای بیشتر به حمایت غرب، وارد دورهای طولانی از بیثباتی میشوند.
سناریوی سوم اما حامل توافق ناقص و شکننده است؛ توافقی که اگرچه در کوتاهمدت خشونت را کاهش میدهد اما در غیاب اجماع پایدار و اجرای دقیق تضمینها، خطر بازگشت درگیری را در میانمدت حفظ خواهد کرد.
